ТҰҢҒЫШ

Кемеңгер суреткеріміз, данышпан ойшылымыз Мұхтар Әуезов бөлекше бағалаған, өзгеше ықылас білдірген қарымды қаламгеріміз, Қазақстанның халық жазушысы, республика Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Тахауи Ахтан осыдан он екі жыл бұрын бүйдеген: «Егер біз бүгін абыр-сабырдан аулақ, тыныш ахуалда өмір сүріп отырсақ, ол да ең алдымен Президентіміздің икемді саясатының арқасы. Басқа жұрттарымыз да жақсылықтың қадірін бағалай жатар. Ал бұл үшін біздер, ең алдымен өз жұртымыз – қазақ халқы өз Президентін, өз азаматын, өз перзентін өзегіне тартып, өзегін үзе құрметтей білуі керек. Жеке басымыздың шамалыда таусыла қоймас мұң-мұқтажымен Алаш қамын ойлайтын азаматтың мазасын ала бермейік. Қарттар, әсіресе майдангер ардагерлер ақыл айтуға өте құштармыз. Ақыл беру үшін де ақыл керек қой. Өз басым осы күнге дейін Президенттің жеке қабылдауына сұранған емеспін. Тұңғыш Президент – қай мемлекет үшін де даусыз тарихи тұлға. Оның тағдыры көп жағдайда күллі ел тағдырын шешеді. Оның саясатының тұрақтануына, ықпалының орнығуына жәрдемдесу – барша саналы замандастарының парызы. Ол парыздан суреткерлер де сыртқары тұра алмайды».

Тұлға-тұрпатынан тектілік танылып тұратын, сондай сұңғылалық тұғырынан таймай, биігінен төмендемей өткен Тахауи тоқсан үшінші жылы тап осылай толғанған еді. Сол ой-толғауында Ахтан ағамыз ағынан жарылып, жоғарыдағы пікіріне қоса қайсы бір елдер әлем алдындағы беделі біздің Президентімізге ілесе алмайтын басшыларын аспанға көтеріп жатқанда біз неге сөйтпейміз демейікті де, олай ету біздің сабырлы да орнықты азаматымызға ерсі болатынын да ескертеді.

Жасыратыны жоқ, мына біз пақырыңыз қай нәрсеге де, кімнің пікіріне де мүмкіндігінше сын көзімен қарамаққа талпынатындардың сапында сияқтымыз. Кім білсін-ай, кім білсін, әйтеуір, шамамен алғанда, солай есептейтін секілдіміз. Сол тоқсаныншы жылдардың бастапқы тұсында Елбасымыздың екі пікіріне едәуір қарсылау ой білдіргеніміз бар-тұғын. Біріншісі ол кісінің американдық ақын-жазушылардың жай-жапсарын мысалға келтіріп, бізде де солай болуы керек дегеніне, екіншісі елімізде орыс тіліне қысым жасалмауы тиістігін теледидардан ескерткеніне байланысты еді. Ал біз сонда американдық ақын-жазушылармен қазақстандық қаламгерлердің тұрмыс ахуалын салыстыру ертерек екендігін, одан кейінгі пікірімізде Қазақстан жағдайында орыс тілінің бүгін де, болашақта да қысым көруі мүлде мүмкін еместігін, керісінше, қазақ тілінің қолданысы қақпай көріп отырғандығын дәлелдемекке тырысып едік. Алғашқы материалымыз «Абайламай айтқан шығар» деген атпен «Қазақ әдебие-
тінде», екіншісі «Ананың ақ сүтіндей…» деген тақырыппен «Халық кеңесі» газетінде жарияланған болатын.

Шындығы керек, өзге кездері Елбасымыздың сөздерінен де, кітаптарынан да, баяндамаларынан да «әй, әттеген-ай» дейтіндей жағдайды кездестірген емеспіз. Бірте-бірте біз тұңғыш Президентіміздің сөзіне де, ісіне де риза болып, таңданып, тіл-көзден сақтасын дейтіндердің қатарына қосылдық. Елбасымызды ерекше мақтап, марапаттап арнайы мақала жазбадық. Бірақ мақтанышпен, мерейлене отырып, қаламымызға қанат бітіп, толғанысқа түсіңкірейтін дүниелерімізде, мәселенки, қасиетті Қазақстанға, айналайын Атамекенге, ұлтымыздың ұйытқысындай Оңтүстікке, қазақ халқының талайлы тағдырында теңдессіз орны бар Ордабасыға, түркі әлеміне ортақ Түркістанға, ауыл ажарының айшықтала бастауына байланысты Елбасымыздың ерендігіне, кемелдігіне, тереңдігіне тоқталмай өте алмайтын тұстарымыз болады, әрине.

Ал бұл жолы ТҰҢҒЫШ деген қазақтың қасиетті сөзі күллі дүниенің құлақ күйіндей, әсем бір әннің атындай жүрек тербеп тұрыпты.

Тұңғыш деген сырлы сөз, тұңғыш деген ұлағатты ұғым, тұңғыш деген тебіреністі түсінік біздің қайран да қайран қазағымызда бөлекше. Бірінші, алғашқы, тағысын-тағы деп өзгелер де айта берер, ал айналайын алашымыздың, қайран қазағымыздың қайталанбас, қанатты сөзі, тұңғыштайын өлеңдік өрелі өрімі өзгеше ғой.

Қайбір жылы «Қазақстан-2030» Стратегиялық бағдарламасы қабылданды емес пе? Сол Стратегиямызда барыс бейнесі, барыс батылдығы, бірте-бірте барысқа айналатынымыз хақында жан-жақты жазылып, батыл-батыл болжамдар жасалмады ма? Сонда ше, дүние жүзіндегі сәуегейлердің бірталайы селкілдей күлген, бірқатары аңтарыла таңырқаған. Түстік тұсымыздағы мұстақыл мемлекеттің, қашанғы көршіміздің көріпкелдігі жетіп-артылар саясаткерлерінің көпшілігі әскиялай әжуалап, мазақы пиғылмен мысқылдап: «Бірқанша жылдар өтпей-ақ бұ қоңсыларымыз «зоопаркке» айналып кетпесе бопты дә-ә-ә… Уах-ха-ха!» –– дескеніне куә болғанбыз. Шекарадағы шайханада отырып, шыдамдылықпен тыңдап баққанбыз. «Байыптап, байқап қарасаңыз, кез-келген адамның бет-бейнесі немесе түр-тұлғасы әйтеуір бір аңның, әйтпесе басқа бір жануардың кейпіне ұқсайтыны рас», –– деген данышпанның пікірін келтіріп: «Кімнің қандай боларын Алла білер, уақыт көрсетер, жігіттер. Жақсы күндерде кездесейік», –– деп, орнымыздан тұрып кеткенбіз. Шүкіршілік, «Қазақстан-2030» Стратегиясының қағидаттары бірте-бірте орындалып келеді.

Бағдарламаның бес жылдығына орай «дөңгелек үстел» мәжілісін өткізгенімізде ше, әлгі «уах-ха-халаған» жігіттердің бәрі келмеді, әрине. Біреуі ғана қатысып, баяғыларына кешірім өтінгендей, байыпты сөз сөйледі, Қазақстанға қызыға да қызғана қарайтындарын қайта-қайта айта берді. Бұл бағдарламаның Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы кеңістігіндегі терең де кемел тұңғыш Стратегия екендігін мойындады, оның нәтижелерін бізден жақсы білетіні ап-анық аңғарылып тұрды ғой сонда.

Тұңғыш рет тәуелсіз Қазақстан мемлекетін құрған тұңғыш Президентіміздің туған елін төрткүл дүниеге тұңғыш танытқанына өзіміз ғана емес, өзгелердің қайран қалатынын естіп, біліп, көріп жүрміз.

Қазақ халқының тарихында тұңғыш рет тұңғыш Президентіміз егемен еліміздің еркіндік туын өз қолымен көтерді. Ту көтерді дегеннен шығады, қайбір жылы республика сарайында Тұңғыш Елбасымыздың әлдебір себеппен қисайып бара жатқан туды кенет байқап қойып, құлатпай ұстап қалғанына куә болғанбыз. Алғашында «аһ» деп барып, ақырында «уһ» дегендердің, сөйтіп: «Иә, Жаратқан Ие, мың да бір шүкіршілік!» – деп күбірлегендердің қатарында, сол залда отырғанбыз.

1993 жылғы мамыражай мамырдың соңында Ордабасы тауында ұлы жиын өткені жарты әлемге аян. Тұңғыш Президентіміз тұңғыш рет тарихи Ордабасы биігіне көтеріліп бара жатты. Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би кеңес құрған, Әбілқайыр, Абылай, тағы басқа да хандар болған биік тұғын ол. Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Президентіне, жусан исі бұрқырап, ермені енді-енді шашақтанып, адыраспаны жаңа бүр жара бастаған беткеймен толғана, тебірене өрлеп бара жатқан Елбасымызға жүз елу мыңнан астам адам, алуан елдерден, түрлі мемлекеттерден келген Президенттер, Премьерлер, басқа да басшылар, өзге де өкілдер таңырқай қарап қалған сонда. Сондай күндерді, сол бір сәттерді, кереметтей көріністерді ұмытуға бола ма?! Жұртшылықтың жадынан өшіру мүмкін бе?

Сол жылы, 28 мамыр күні сәскенің сәулесі құйылып, көктің нұры төгіліп тұрғанда тұңғыш Президентіміз Ордабасының ең шырқау тұсындағы Қарауылтөбенің басына шығып, тұңғыш рет тұңғыш тәуелсіз мемлекетіміздің туын көтеріп, аспанға арай шаша желбіретті. Сол күннен бастап әлгі төбе Тутөбе атанып кете барды. Сол күні тұңғыш Президентіміз Ордабасы тауында «Береке басы –– бірлікте» атты тарихи баяндамасын жасады. Сол баяндамада қазақтың біртуар билеріне, батыр қолбасыларына, қасиетті хандарына әділ бағалар берілді, егемен еліміздің, тәуелсіз мемлекетіміздің мақсат-мұраттары айқындала түсті. Тіпті Қазақстан халықтарының Ассамблеясы құрылатындығы да тұңғыш рет осы Ордабасыдағы баяндамасында жария етілді.

Осы орайда ойға оралып-ақ жатыр-ау, кейінірек Түркістан шаһарының 1500 жылдығы тұңғыш рет тойланбады ма? Әзірет Сұлтан күмбезінің қарсы бетінде сан мың адам сапқа тізіліп, тұңғыш Президентіміз келетін жаққа көз тігеді. Неге екені белгісіз, сол күнгі ауа райы таңертеңгілікте тым тымырсықтанып, аспан түнеріп, тұманытып тұрған. Сәлден соң Ахмет Ясауи кесенесінің сол жағынан Елбасымыз көрінді. Жанында тәуелсіздігімізді тұңғыш таныған Түркияның Президенті бар. Кенет түнерген тұман ыдырап, лездің арасында, деп-демде күн күлімдеп сала берді.

Тұңғыш Президентіміз де күлімдеп келе жатыр екен. Кәдімгі, кей кездегі басылымдарда берілетін жас жұмысшы, Теміртауда жүрген жалынды жігіттік шағындағыдай риясыз күлімсірейді. Айтпақшы, алпысыншы жылдардың алғашқы алыбы – Қазақстан Магниткасында да тұңғыш домна пешінің тұңғыш іске қосылуында тұңғыш қазақ шойыншысы болғандардың бірі де – бүгінгі Елбасымыз.

Талай-талай тар кезеңдерде, талайлы өткелдерде, қауіп-қатерлі тұстарда «Тәуекел!» – деп тұңғыш қадам жасайтын біздің тұңғыш Президентіміз екендігін екінің бірі біледі. Мойындайды.

Жиырмасыншы ғасырымыздың аяқ тұсында жаңа Қазақстанды қаз-қаз тұрғызу, тәуелсіз мемлекетті құру, егемен елдің тізгінін ұстау сынды ұлы парызды Тәңірдің өзі, тарихтың өзі, тағдырдың өзі тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың иығына артты, тұлғасына табыстады, жүрегіне жүктеді.

Тұңғыш Президентіміздің тұғырлы биіктерін бәсейтіп, айрықша феноменін мойындағысы келмейтіндер де баршылық. Алайда, анығын айтсақ, Нұрсұлтан Назарбаевтың жеке басына небір кемшіліктерді үйіп-төгіп бақсаңыз да, Елбасының етегінен ентігіп неше, қитығып қанша тартқыласаңыз да, сайып келгенде ондай-ондай әрекетіңізден дәнеме шықпай, өзіңізден-өзіңіз пұшайман халге түсуіңіз әбден ықтимал. Бұ пәни жалғанда үлкенді-кішілі пенде атаулының бәрінде де, басшыларда да, қосшыларда да кемшіліктер болмай тұрмайды ғой. Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевты өзгелермен – алыстағылармен де, жақындағылармен де, салыстыруға болар, бірақ бір өлшеммен қарауға бола қоймас. Қазір мойындалып жүргеніндей, Назарбаев феноменін Еуропа мен Азияның, Шығыс пен Батыс өркениеттерінің түйіскен тұсында, өзгешелеу өрілген өңірінде, тоталитаризм мен демократияның шектескен шегінде, дәстүршілдік пен жаңашылдықтың ұласқан ұланбелінде, қаншама ғасырлар бойы қан-қасап қырғындарды, жүз жылдық жойқын жойылыстарды бастан кешкен, қаймақ қалқулардан азап шеккен ұлы қазақ даласында заманның тезі, уақыттың өзі туғызбады деп ешкім де айта алмас. Өзгелермен бірдей өлшеммен қарауға болмас деуіміздің мәні мен мәнісі осында. Тұңғыштардың тұңғышына, қаншама қайшылықтарына қарамастан, қашанғы қалыптардың қаптала бермейтіні бұрын да болған, бүгін де бар, келешекте де кездесе берер.

Есіңізде болар, тұңғыш Президентіміз ядролық қарудан бас тартуда да тұңғыш стратегиялық сұңғылалық танытты. Онда да осқырына қарағандар, қарадай қапа боп, шулай тулағандар аз емес-ті. Бірте-бірте байыз тапты, бара-бара байсал тартты, келе-келе түсінді. Тұңғыш Елбасымыз Семей ядролық сынақ полигонын жауып, бұл орайдағы батылдықтың да тұңғыш үлгісін танытты.

Өзінің тәуелсіз мемлекетін, егемен елін, алмағайып ахуалдағы алашын, көп ұлтты күллі жұртын нарыққа бағыттауда және оның нақты нәтижесіне қол жеткізуде тұңғыш бола білді ол. Реформалар жүргізудегі қазақстандық тәжірибеге ден қоюшы шет елдер, еліміздегі экономикалық жаңғырту және саяси демократияландыру үрдістерінен үйренушілер жоқ дей алмайсыз.

Тұңғыш рет бәсекелестікке қабілетті экономикаға ие елу елдің қатарына кіру туралы мақсат қойды. Инвестиция ең көп салынатын берекелі мемлекеттің санатында тұңғыштардың тізіміне тіркелдік. «Мәдени мұра» бағдарламасы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде тұңғыш қабылданып, іске асырылуда. Білім берудегі реформалардың тұңғыш қолға алынғаны мәлім. Тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық жағын тұңғыш реформалаудан табыссыз емеспіз. Зейнетақы реформасы мен жинақтау жүйесі жөнінен де Қазақстан тұңғыш қарышты қадам жасады. Банк салаларын сарамжалдаудан азуы алты қарыс Ресейіңіздің Қазақстаннан қалып қойғаны және рас. Аграрлық реформалаудан алғашқы қатардамыз, ауылдың көшін бағыттаудан алдыңғы саптамыз. Асып кетпесе де артта емес, тасып кетпесе-дағы теңі түзеліп келеді. Тұнжырап төмен қарамай, басын көтере бастаған шаруалар көбейді. Оралмандар орайында, қаншама елдердегі қандастарымызды қайта оралтуда тұңғыш рет текті тірліктерді қолға алған һәм біздің тұңғыш Президентіміз емес пе?

Егемен елдің еңсесін тіктеу үшін, ең алдымен еленер, алғашқы кезекте атқарылар іргелі істің бірі әрі бірегейі іргені бекіту – шекараларды шынайы да сенімді қамдастыру еді. Тұңғыш Президентіміз тұңғыш рет іргемізді қымтауға, шекараларды берік бекітуге қол жеткізді. Қолайлы сәттерді қалт жібермей, сергек әрекеттеніп, ширақ қимылдап, Қытай сынды алып мемлекетпен терезе теңестіре тілдесіп, саспай санастырып, жүздеген жылдар бойы жаралы күйде келе жатқан жағдаяттарды жарастырып, бәрін де бекемдей икемдеу тіпті де жеңіл емес-ті. Ресеймен де шекараның сызығын ұзына бойы безбендей белгілеу, заманға сай заңдастыру оңайға соға қойған жоқ.

Тұңғыш Елбасымыздың ерекше ептілігі, елгезектігі, биік беделі, жанкештілігі, біліктілігі, дүлдүл дипломаттығы арқасында ғана Атыраудан Алтайға дейінгі ашық-шашық жатқан іргемізді тұңғыш рет қымтай алдық. Басқасы басқа, біздің Қазақстанның ірге бекітуінің өзіне де өзгешелеу өлшемдер тұрғысынан қараған ләзім.

Сынаптай сырғып өте шыққан сегіз жылда тұңғыш Елбасымыз Астанадай абат қала салып, бұл жөнінде де тұңғыштығын танытып, күллі әлемді таңырқатты. Ал өз ішімізде ше, кінәрат іздеп күңкілдеп, еріндері дірілдеп, құштарлыққа емес, іштарлыққа буылатындар бар. Басқасы басқа делікші, ал енді Астананың асқақ бейнесіне, ардақ келбетіне қуанбауға бола ма? Тұңғыш Президентіміздің: «Астана – бұл бүкіл қоғамның ереже-тәртібі мен салт-дәстүрі, мінез-құлық құрылымдары қалыптасатын жер», – деген жүрек үніне иланбауға, сенімсіздікпен қарауға бола ма? Өзгені қайдам, мына біз пақырыңыз Астанаға жо-
лымыз түскен сайын жүрегіміз алып-ұшып қуанамыз, әйтеуір.

Тұңғыш Елбасымыздың тұңғыш тірліктері турасында жалғастыра беруге болар. Жақында біздің бір досымыз жаңалық ашты. Созылып жатқан Созақ даласындағы жосылып жатқан жонның үстінде қой бағып қана қоймай, ой бағып жүріпті. Оның анықтауына қарағанда, Нұрсұлтан Назарбаев – бүкіл дүние жүзі Президенттерінің арасында жыл сайын ұшақпен ең ұзақ ұшатын Елбасы екен.

Біздің Елбасымыз әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің басын қосқан тұңғыш мемлекет басшысы ретінде ақеділ алғысқа бөленді. Маргарет Тэтчеріңіздің өзі діни негізде адамзаттың қаншама қақтығыстарды, қаншама қасіреттер мен қантөгістерді бастан кешкенін, сан түрлі діни нанымдардың өзара дұрыс түсіністігіне қол жеткізу арқылы адамдар арасындағы бір-біріне сенбеушіліктен арыла аламыз ба деп үміттенетінін айта келіп, Қазақстан Президентінің тұңғыш бастамасын қызу қолдайтынын білдірді.

Тұңғыш Президентіміздің әлем жүзіндегі беделі биік, абырой-атағы жоғары екендігіне дәлелдер мен дәйектер тіпті де аз емес. Түсі суықтау, сырты салқындау, ешқашан ішін алдыр-
майтын, көзі күлгенмен өзі күлмейтін, кейде көзі күлсе-дағы өзі күлмейтін кәдуілгі Владимир Путин ойланбай сөйлемейді, оңай сөз айтпайды. Тотияйындай ойып түседі. Дәлдеп, дәйектеп негіздейді, мәйектеп меңзейді. Жақында ғана сол Путин, Ресей Федерациясының Президенті, былай тұжырымдады: «Н.Ә.Назарбаев осы сөздің толық мәнінде – қазақ халқының тарихындағы тұңғыш тәуелсіз мемлекеттің тұңғыш Президенті. Ол мемлекет құруды әу басынан жүргізді. Және мұндай міндетті ілуде бір адам ғана орындай алады. Бәрі дайын тұрған кезде ол оңай көрінеді. Ал бәрін жаңадан бастап, бүгінгідей даму деңгейіне, Қазақстан бүгін ие болып отырғандай даму әлеуетіне жеткізу оңай емес. Іс жүзінде бұл – орасан зор міндет, ол әркімнің қолынан келе бермейді. Алайда Н.Ә.Назарбаев бұл міндетті тамаша атқарып шықты. Мен оны, сондай-ақ Қазақстанда тұратын, өзінің Президентіне сенетін және ол елдегі билікті қуатты қолында ұстап тұрады, Қазақстанды осыған дейінгі қарқынмен дамытады және болашақ ұрпақтардың дамуы үшін алғышарттар жасайды деп білетін барлық адамдарды құттықтаймын». Ал Қытай Халық Республикасының ылғи да жылы жымиып жүретін Төрағасы Ху Цзиньтао біздің Елбасымызды үнемі: «Менің досым», – дейді.

Мойындата білмек – ерендік, мойындай білмеу – кереңдік.

Сөзіміздің әуелгі тұсындағы Тахаңа, ұлылардың көзіндей, тектіліктің өзіндей Тахауи Ахтан ағамыздың ой-толғауына қайта назар жығайықшы. «Қолдай білмесек – бізге серт! Қолдайтындай межеден шықпасаңыз – сізге серт!» – депті ол кісі. Елбасымыз, тұңғыш Президентіміз межеден әлдеқайда биік белестерде емес пе? «Қазақ халқы өз Президентін, өз азаматын, өз перзентін өзегіне тартып, өзегін үзе құрметтей білуі керек», – деген екен Тахаң. Әлемдік әйдік тұлғамыз Әуезов биік бағалаған Ахтан ағамыз осылай айтқан.

Біз ше, тұңғыш Елбасымызды өзегімізді үзе құрметтей білеміз бе? Сіз ше?

Жүрегіңіздің үніне құлақ қойып көріңізші. Терісі тар пендедей тықыр тартып тырыспай, қырыс қабақ танытпай. Қыңырланып қисаймай. Кіділеніп кіржимей. Күңіренбей көсемсіп.

Қазақтан басқаларда бірінші, алғашқы, тағысын-тағы делінетін ТҰҢҒЫШТАЙЫН ұлпа ұғымның, ТҰҢҒЫШ деген тебіреніске толы түсініктің төңірегінде толғанып бір байқаңызшы. Бәле-бәтір іздемей. Бірін бірі батыр деген бабадай. Өзіміздің таулар менен даладай. Бақастыққа буылмай. Іштарлыққа жол бермей, құштарлыққа қол беріп.

Мархабат БАЙҒҰТ,

жазушы, халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері.