ТЕЛЕФОНДАҒЫ БАЛАНЫ ТЕАТРҒА ҚАЛАЙ АПАРАМЫЗ?
Самат АЛТАЕВ,
Шымкент қалалық қуыршақ және
жасөспірімдер театрының директоры:
– Самат мырза, бірнеше жыл әзіл-сықақ театрында режиссер болып, қуыршақ театрына басшылыққа келдіңіз. Илегені бір тері дегенімізбен, екі жақтың көрермені, бағыты бөлектеу. Әзіл мен қуыршақтың, режиссерлік пен басшылықтың айырмашылықтарынан адаспау, теңестіріп жүру жағы қалай болып жатыр?
– Иә, өткен жылдың төртінші мамырынан бастап қалалық қуыршақ театрына басшылық қызметке тағайындалдым. Бұл мен үшін күтпеген ұсыныс болды. Осы саладан арнайы білімім, тәжірибем болғандықтан жұмысты ұйымдастыру, дамыту қиынға соқпасы анық. Дегенмен әр театрдың өзіне тән ерекшеліктері мен заңдылықтары барын да ескерген жөн. Әзіл-сықақ бағытында жиырма жылға жуық жұмыс істегендіктен қуыршақ театрының әліппесін үйрену, әлібін тану маған біраз уақытты талап етті. Осы жеті айдың ішінде балалар сахнасын жүргізудің драмалық, сатиралық сахналардан айырмашылығын сезіндім. Көрермендеріміз кішкентай болғандықтан өте бөлек әлем. Олар шынайылық, тазалықты, мейірімділікті талап етеді. Баланың көңілін аудару, оның қалауын ұсыну үшін психологиялық критерийлерді де ескеруге тура келеді. Әр қойылым бала тілінде сөйлеп, құпиясын, жұмбағын тез түсіну үшін көркемдік кеңеске салып, талғаммен ұсынып жатырмыз. Осылайша бұл театрдың да өзіндік тәртібін, заңдылығын меңгеріп жатырмын, әлі де үйренерім көп деген ойдамын.
– Шыны керек, Шымкент қуыршақ театрының басшылығы қазақылана бастағаны соңғы жылдары ғана. Сәйкесінше, орыс, әлем ертегілері қойылымдарына басымдық берілетінін байқайтынбыз. Жаңа басшы ретінде театр репертуарына қандай жаңалықтар енгізбек жоспарыңыз бар?
– Біздің театрдың тарихы 1983 жылдан бастау алады. Жалпы еліміздегі барлық қуыршақ театрлары екі тілде жұмыс жүргізеді. Себебі этностық ерекшеліктерге сай қоғамда орыс тіліне деген сұраныс әлі де жоғары. Көрермендер сұранысын толық қанағаттандырып, қамту үшін қойылымдарды екі тілде ұсынуды жалғастырып келеміз.
Баланың тілін табу өте қиын әрі нәзік өнер. Біздің қазіргі ең басты мәселеміз де балалар тақырыбына арналға пьесалардың, драматургиялардың, ертегілердің, шығармалардың болмауы. Бұл осы күнге дейін талай рет талқыланған тақырып. Бірақ әлі шешімін тапқан жоқ. Авторлар балалар шығармашылығын поэзия, әңгіме түрінде ұсынғанымен, дәл театрға арналған ертегі, пьеса жағы кемшін. Мүлде жоқ демеймін, бірең-сараң бар, бірақ ол жеткіліксіз. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін біз тұңғыш рет Қазақстан бойынша «Пьеса оқимыз!» атты республикалық шара ұйымдастырдық. Шараның негізгі мақсаты –қазақ тілінде жазылған драматургияларды жинақтау, таныту, көбейту, сахнаға шығару. Әзірге осы тақырыпта жазып жүрген жеті автордың ғана пьесасы түсті. Бір өкініштісі, өзіміздің өңірден бірде-бір автордың шығармасын байқамадық. Ештеңеге қарамастан балаларға ой салатын, санасына әсер ететін қойылымдар қоюды жалғастыра бермекпіз.
– Бұл сұрағыңыздың астарындағы дүниені «Ғасыр қасіреті» деп атасақ та болады. Мұнымен жалғыз театр емес, жалпы адамзат күресу керек. Смартфондардың бала санасын жаулап, түгелдей басқарып алғаны жан ауыртатын көрініс. Айтылған мәселені сіздің әріптестеріңіз жиі көтеріп, тиісті орындарға көп сауал жолдайды. Бірақ ешқайсы да мардымды жауап беріп, күрескерлік танытпайды. Өйткені жаһанданудың алдында ұлттық тәрбие, рухани құндылықтарымыз дәрменсіз күйге түсті. Дертпен күресу әр отбасынан басталғанда ғана еңсереміз деп ойлаймын. Ең алдымен ата-ананың өзі жауапты болу керек. Балалардың қызығушылығын дамытпайды деп біз мұғалімге, қоғамға сілтей саламыз. Ал шын мәнінде бала қоғамдық ортада небәрі төрт-бес сағат ғана уақыт өткізеді, қалған он алты сағатта үйінде, ата-анасының қасыңда. Осы уақыт айырмашылығын ескерсек, баланың смартфоннан алыстап, шынайы өмірге қайта оралу жауапкершілігі ата анаға жүктелген міндет. Ал біздің әр қойылым ары кетсе қырық минутты қамтиды. Қырық минуттың ішінде бәрін ашып көрсетіп, күрестік деп көлгірсу мүмкін емес. Дәл смартфонның зияны туралы қойылым қоймасақ та, бала денсаулығына, тамақтануына, дене шынықтыруына, өзінің азаматтық позициясын қалыптастыруға арналған пьесаларымыз баршылық.
Чехияда ата-аналар қуыршақ театрына балаларын жетелеп әкеліп, «балам, осы кейіпкерлердің ішінен сен өзіңді тап!» деп айтады екен. Яғни ата-ана өздері бірге келіп көреді, кейіпкерлерді талқылайды. Ал бізде ата-аналар балаларын жібереді де, өздері басқа шаруамен айналысады. Демек, бала мен ата-ана арасындағы қатынас нығаймай тұрып, смартфонды жеңеміз деу бекер. Сондықтан жұмыла жұмыс жасауымыз тиіс. Театр билеті небәрі бес жүз теңге тұрады. Жасөспірімдер ұстайтын телефонның ең арзаны жүз мың теңге. Әрине, бұл театрдың билетін өткізу, үгіттеу емес. Бірақ мәселені осылай ашық түрде қойғанда ғана «смартфонмен соғыс» нәтижелі болады.
– Сіздің ұжым тек балаларға ғана емес, жасөспірімдер аудиториясымен де жұмыс істеуге бағытталған. Қоғамда жасөспірімдер оқиғасы мен проблемалары да жетерлік…
– 2018 жылға дейін біздің театрымыз облыстық мекеме саналып, балалар бағытында ғана жұмыс істеген еді. 2018 жылдан бастап қуыршақ және жасөспірімдер театры статусы берілді. Бірақ тиісті мамандардың кадрлық құрылымы әлі де жеткіліксіз. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін басшылықтан кадрлық орындар көбейтуін сұрап жатырмыз және сұранысымыз қанағаттандырылуда.
Осыған дейін жасөспірімдер бағытында 12 мен 18 жастағы көрермендерге арналған төрт қойылым ұсындық. Бұл бағыттағы жаңалығымыз, әлем әдебиетіне сілкініс әкелген Уильям Шекспирдің «Гамлетін» қуыршақ театры бағытында тұңғыш рет сахналадық. Ол балаларға емес, ересектерге арналған қуыршақ қойылымы болуымен ерекшеленді. Екіншісі Антуан дэ Экзюперидің «Кішкентай патшазада» деген қойылымы. Бұл ертегі арқылы шығармашылық топ адамдық қасиеттерді, бір-біріне құрметін, сүйіспеншілігін, сезімін оятуды жеткізгісі келді. Бұдан бөлек қазіргі жасөспірімдер арасында зорлық-зомбылық өте көп. Мәселеге бей-жай қарай алмағандықтан арнайы пилоттық жобаның аясында жоспар құрып, талантты драматург Мұрат Қолқанаттың «Мектеп» деген қойылымын сахналадық. Мұнда мектептің ішкі жағдайы, мұғалім мен оқушының қатынасы, ата- ананың педагогпен байланысы сынды қарапайым дүниелерді жоғары көркемдік деңгейде ұсындық. Енді С.Нарымбетовтың «Шоқ пен шер» деген повесін сахналау жоспарда тұр. Осы ретте «неге бұл повесть таңдалды?» деген сұрақ туындауы мүмкін. Себебі әлем ғалымдары әлдеқашан жылқы мәдениетінің қазақ топырағынан бастау алғанын дәлелдеп, атқа міну өнерін көшпенділер өркениетіне тән деп мойындаған. Өкініштісі, бүгінгі ұрпақты сол құндылығымыздан алыстатып алдық. Қала жастары атқа мінуді, оны баптауды, пайдасын, қадір-қасиетін ұғынып өсуі керек. «Ер қанаты ат, жылқы мінезді» деген теңеулеріміз шынайылықтан гөрі жасандылыққа ұласып кеткендей. Осыларды ескере отырып, тақтан түссек те, аттан түспеген батыр елдің ұрпағы екенімізді балалардың санасына сіңдірсек ниет бар. Сонымен қатар Ж. Аймауытовтың «Қартқожасын да» жасөспірімдер бағытында сахналаймыз деген ойдамыз.
– Театрда 2021 жылы 71 маман қызмет атқарса, 2022 жылғы өзгерістер бойынша олардың саны 81-ге артты. Олардың 42-і шығармашылық топ болып есептеледі, оның 28-і әртістеріміз, бір режиссер және бас суретші мен көркемдік жетекшіміз бар. Біздің актерларға қойылатын ең бірінші талап – қуыршақ жүргізуді білуі. Өкінішке қарай, мамандарды толық қамтыдық деп айта алмаймын. Өйткені бұл салада арнайы білім беретін жоғары оқу орындары Алматы, Нұр Сұлтан қалаларында ғана. Ал, ол жерді бітірген түлектің бізге келуі екіталай. Қызметкерлердің ең басты мәселесі баспана, бірақ біз оларды толық қамти алмаймыз. Екінші мәселе, жергілікті тұрғын болмағаннан кейін олардың қала ауыстыруға аса құлшыныс танытпайтыны жасырын емес. Әзірге нақты қуыршақ саласын бітірмесе де, М.Әуезов атындағы ОҚУ-ды бітіріп шыққан мәдениеттану, режиссер, ұйымдастырушы мамандарының ішінен театрға қызығушылығы мен құрметі бар жастарды қабылдап жатырмыз. Бірақ бұл қуыршақ театры жүз пайыз мамандармен қамтылған деген сөз емес.
Ал, жылдарға жалғасқан жырымыздың бірі – театр ғимаратының талапқа сай келмейтіндігі. Талай көтерілген мәселе болса да жабулы қазан жабулы күйінде қалған еді. Бірақ жақында сең қозғалғандай болды. Қала әкімшілігінің ұсынысымен қаламыздағы бос тұрған, театр стандарттарына сай келетін ғимаратты тауып, жеке сектор болса да келісім жасауға тапсырма берілді. Біз біршама ғимарат егелерімен сөйлестік. Өкінішке қарай, олар жекеменшік болған соң өте қымбат бағаны сұрап отыр. Тым болмаса театрды қайта жөндеуден өткізуді ұсынып, өз тарапымыздан керекті құжаттардың бәрін өткіздік. Келесі жылы балаларға қуаныш сыйлап, бақытты мекеніне айналғанымызға қырық жыл толады екен. Осы мерейлі мерекені біз өзімізге сай ғажап ғимаратта қарсы алуды қалаймыз.
– Оқырмандарға қуыршақ қойылымының процесі туралы кеңірек тарқатып берсеңіз. Бір туындының артында қандай мамандар тұрады?
– Қуыршақтар қойылымын дайындау өте қызықты әрі тартымды, қиындығы мен қызығы қатар тұратын іс, кәсіп дер едім. Себебі драмалық, сатиралық, музыкалық немесе басқа да шығармашылық топтармен салыстырғанда қуыршақ қойылымдарын дайындау процесі өте ұзаққа созылады. Себебі қуыршақты рөлге дайындаудан гөрі, қуыршақты жасап шығару процесі өте күрделі. Ең алдымен режиссер ертегіні таңдайды, ол көркемдік кеңес талқысына түседі. Талқыдан өткен қойылымды суретшілер оқып шығады да, әр кейіпкерді эскизге дайындайды. Эскизі дайын болған соң көркемдік қою бөлімі осы қуыршақтарды жасауға арналған материалды таңдайды. Содан соң бутафор бөлімі эскиз бойынша осы қуыршақтардың макетін дайындайды. Ендігі сұрақ қуыршақты арнайы материалмен құю керек пе, әлде қолдан жасау керек пе? Осы мәселе шешілген соң ғана араға бір жарым, екі апта уақыт салып, әрбір қуыршақтың негізгі қаңқасы дайын болады. Одан кейін инженер-механик мамандары оның денесін икемге, қозғалысқа келтіру үшін жұмыс жасайды. Келесі кезекте гримерлер қуыршақтың бет-әлпетін сол образға лайықтап, кейіпкерге ұқсату үшін бояйды. Соңында тігіншілеріміз қуыршақтарға образға сай киім тігеді. Міне, содан соң ғана қуыршақтар актерларға тапсырылады. Актерлар режиссердың ұсынысы бойынша қолындағы қуыршақты тірілтіп, образ беру үшін жанын салады. Бір спектакльдің артында осынша адамның еңбегі жатады.
– Қоржындарыңызда қанша қуыршақ бар, олардың ең көнесі қай жылғы? Қуыршақтармен кішкентай көрермендерді баурап алу оңай емес. Сол себепті жаңа заман персонаждарын көбейтуге де көбірек көңіл бөліп жатқан боларсыздар?
– Театр тарихы басталғаннан бүгінге дейін 150 қойылым сахналанған. Олардың барлығына 500-ге тарта қуыршақ пайдаланылды. Біздің балаларымызға кейіпкерлер арқылы өмірдің мәнін түсіндіру үшін мықты персонаждар керегі анық. Мысалы Лондоннан шыққан Гарри Поттердің бүкіл әлемге таралып кетуі, фантастика бола тұра үлкенді де, кішіні де елітіп, қызықтырғаны үлкен жетістік. Өкінішке қарай, бізде осы күннің балаларына ортақ стимул болатындай кейіпкер образы әлі күнге дейін жасалмады. Қаншама әрекеттер жасалғанымен оңды нәтижесін бермей жатыр. Өз тәжірибемізде биылғы жылы жарықпен жасақталған қуыршақтарды алғаш рет тәжірибеге енгізгелі отырмыз. Осы бағытта «Қанатты барыс» қойылымы жоспарлануда. Бұл аң мен адам арасындағы достық пен мейірімділікті сипаттайтын қойылым.
– Иә,елдегі ахуалдарға байланысты нақты бекітілмегенмен, президенттің биыл «балалар жылы» деп жариялауы бізді қуантты. Атаулы жылғы шаралардан біздің де шет қалмайтынымыз анық. Балалардың сұранысына, қажеттілігіне сай көптеген мүмкіндіктерге қол жеткізер едік, сүйікті көрермендеріміздің көбеюіне жол ашқан болар едік. Себебі қазір санитарлық талапқа сай бірнеше қойылымдар қоржында көрсетілмей жатыр. Соған қарамастан театрға сұраныс жоқ дей алмаймыз. Өздеріңізге белгілі, қаламызда 136 мың оқушы бар, соның 88 мыңы мемлекеттік мекемелерде оқыса, 12 500-і жекеменшік мектептерде оқиды деген ақпарат бар. Қазіргі таңда көшпелі театрымызға тек жекеменшік мектептерге ғана кіруге рұқсат етілді. Оның ең басты себебі – індет. Балалар жылы ешқандай кедергісіз өтсе, кішкентай бүлдіршіндерге арналған мәдени іс-шаралардың деңгейі жоғарылар еді деп ойлаймын.
– Әңгімеңізге рақмет! Істеріңізге сәттілік тілейміз!
Сұқбаттасқан
Аяулым ТАСТАНБЕК.
Сайтымыздың мобильді қосымшасын жүктеп алыңыз.
Мекен-жай: ҚР, Шымкент қаласы, Бейбітшілік көшесі, 3
Тел.: +7 701 888 91 81
Email: aldaspan.info@mail.ru
