ЕЛБАСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН ҒЫЛЫМЫ

Кеңес дәуірінде де қазақ ғылымы сала-сала бойынша дамыды. Кедергілер мен қиыншылықтар да болды. Соған қарамастан қазақтың талантты ұл-қыздары Мәскеу асып, Еуропа елдеріне де шығып, қазақ ғылымының дамуына өз үлестерін қосты. Алайда еліміз тәуелсіздік алған соң ғылымға жаңаша көзқарас қажет болды. Мұны Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы дәл бағамдай білді.

1991 жыл еліміздің ұлттық же­тіс­тігі есебіндегі отандық ғы­лым дамуының жаңа кезеңі бас­­тал­ғандығымен ерек­шеленді. Қазақ­станның құқықтық мен­шігіне 100-ден астам жалпы одақ­тық мемлекеттік ғылыми-тех­ни­калық мекеме өткендіктен ғылымды мемлекеттік қолдаудың маңыздылығы күрт өсті. Жаңа жағдайларға байланысты қыс­қа мерзім ішінде мемлекеттік ғылы­ми-техника­лық саясатты айқын­дау қажеттілігі туындады, елдің ғылыми-техникалық күш-қуатын сақтап қалу мен одан әрі дамыту үшін ғылыми-техникалық саланы мемлекеттік басқарудың тиімді құрылымын қалыптастыру мәселесі туындады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1992 жыл­ғы 15 қаңтардағы қаулысы­мен «Қазақстан Республика­сы­ның ғылым және ғылыми-тех­ника саясаты туралы» заң қа­был­данды. Осы жылы Елбасы­ның «Эко­но­микалық реформа­лар жағ­дайында Қазақстан Респуб­ли­касы мемлекеттік басқару органдарының іс-қимылдары мен ұйымдастыруын жетілдіру» туралы Жарлығымен Қазақстан Респуб­ликасының Ғылым және жаңа технология министрлігі құрылды.

Министрлікке мынадай мін­деттер жүктелді: республи­ка­ның ғылыми-техника саласының дамуы жолында мемлекеттік саясат жүргізу; ғылыми және ғы­лыми-педагогикалық кадрлар даяр­лау жұмыстарын үйлестіру; ғылыми-технологиялық салада халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыру.

Тәуелсіз Қазақстан ырғақты да тұ­рақ­­ты даму үстіндегі ел. Ал ғылым са­ла­сындағы өзгерістер – мемлекеттік сая­сат пен басқару, адам капиталы, қар­жы­лан­дыру мен заңнамалық бекем­деу, материал­дық-техникалық жаб­дық­тау – эволюциялық сипаттан гөрі ре­волю­циялық сілкініс­тер­ге көп ұқсас. Бұл орайда зерт­теушілердің қиялы мен қала­мына қанат бітірген бірнеше ішкі және сыртқы факторды баса көрсеткен ләзім.

Кеңес Одағының ыдырауымен ше­кара­­дағы темір тор ысырылып, Қазақ­стан – әлемнің, әлем – Қазақстанның интеллектуалдық әлеуетімен кешенді танысу мүм­кіндігі ашылды. Бұл орайда Қазақ­станның БҰҰ-ға мүшелікке қабылданғанының мәні ерекше. Шешім 1992 жылғы 2 наурызда қабылданды. Іле, яғни 1993 жылдың мамырында еліміз БҰҰ-ның Білім, ғылым және мә­дениет мәселелері жөніндегі ЮНЕСКО құрамына 164-ші мемлекет болып кірді.

Маңызды сыртқы фактор қатарына тарихшы ғалым­дары­мыздың Еуропа мен Амери­кадағы, Азия мен Африкадағы маңызды жиындарға қатыса бастауын айтсақ болады. Шетел­дік әріптестер де Қазақ­станға көп­теп келетін күн туды. Кітап­тармен, идеялармен, жұмыс тә­жі­рибелерімен алмасу, бірлескен ғылыми жобаларды жүзеге асыру – бәрі отандық тарих ғылымын кешенді байытқаны күмәнсіз.

Міне, осылайша елімізде ғылым­ды дамыту жүйелі жүр­гізіле бастады. Елбасымыз шет­ел­дерде жүрген көптеген ғалым­­дарды елге қызмет етуге ша­қыр­­ды. Солардың бірі еліміз­ден шыққан тұңғыш ғарышкер Тоқ­тар Әубәкіров. Ресейде қыз­мет етіп жүрген жерінен елге ша­қы­ры­п ғарышқа ұшуына мүм­кін­дік жасаған Нұрсұлтан Әбішұ­лы екенін ел біледі. Бұл оқиға бүгінде тарихтан лайықты орнын алған. Ал осы сапарында Тоқтар Әубәкіров қазақ ғылымын ға­рыш­пен байланыстырды.

Қазақ Ұлттық аграрлық уни­вер­ситетінің ректоры, ҰҒА академигі Тілектес Есполовтың «Назарбаев фено­мені» және жастар» атты мақала­сында «Қазақ­стан – тарихи қысқа мерзім ішінде ғасырға татитын жолдан өтті, ұлы табыстарға қол жет­кізді. Тәуелсіз мемлекет құру – ар­ман­нан шындыққа айналды. Елд­ікті сақтау, азат ел болудың бақы­тын сезіну және елім деп емі­ре­нетін ұрпақ тәрбиелеу баршамыздың борышымыз. Ұлт Көшбасшысы қалыптастырған қазақстандық модель – патриотизм рухының қайнар көзі. Еге­мен еліміз­дің іргесі қаланып, өс­ке­лең елдердің қатарынан орын алуымыз, ол ең алдымен халықты кемел келешекке бастаған Тұң­ғыш Президентіміздің дана­лық саясатының нәтижесі. Елбасы­ның батыл қадамдары ел эконо­мика­сының қарыштап дамуына, тәуелсіздігіміздің қауіпсіздігін нығайтуға негіз болды. Еңсесін тіктеген еліміз Елбасымыз­дың ұйытқы болуымен, бүгінде Рухани жаңғыруға бет бұрып, Ұлы даланың тарихи қырларын та­нып-білуге ұмтылуда. «Тарих­ты тұлғалар жасайды» деген қағи­даға сүйенсек, мемле­кеті­міздің жаңа тарихы Елбасы есімімен тығыз байланысты. Уақыт өткен сайын еліміз өркениетті мемлекеттер қатарына кіріп, жаңа даму стратегиясын іске асыруда. Адал еңбек, рухани тәрбие, терең білім, жаңашыл ғылым ең ал­дымен әрбір азаматты адам­гер­шілікке үйретеді. Бұл ретте Пр­езиденттің жасампаздық және жаңашыл тұлғасы әрбір қазақ­стандыққа үлгі-өнеге. Олай болса, Қазақстанның Тұңғыш Президенті күнін атап өту, оны халықтық мерекеге айналдыру объективті құбылыс», деп жазды.

Үкіметтің 1993 жылғы 22 қаңтар­дағы «Қазақстан Республи­касында ғылым мен ғылыми-техникалық бағдарламаларды қаржыландыру және жоспарлауды жетiлдiру шаралары туралы» Қаулысы бойынша ғылы­ми-техникалық және тәжiрибе­лiк-конструкторлық жұмыс­тар (ҒТТКЖ) мен ғылыми-техника­лық бағдар­ламаларды республи­калық бюд­жет­тен қаржыландыру тәртiбi айқын­далды. 1993 жылдан бастап мемлекет бюджеттен қаржыландырылатын ғылыми-техникалық бағдарламалар мен жобаларды мемлекет тарапынан ғылыми-техникалық сарап­тау енгi­зiлдi. Республикада өт­кi­зiлетiн ашық тәжi­рибелiк-конс­трукторлық және жоба­­лық-технологиялық жұмыстар мен олар бойынша есеп беру құжат­тарын мемлекеттік тiркеу­дiң бiрыңғай тәртiбi бекiтiлдi. Осы­лайша, ҒТТКЖ-дi қар­жылан­дыруды бағдарламалық-мақ­сатты әдiске көшiрудiң норма­тивтiк-құқықтық негiзi жасалды.

Елде машина жасау, атом өнеркәсiбi мен энергетиканы дамыту жөнiнде мем­ле­кеттік бағдарламалардың жоба­лары жасал­ды. Республика тау-кен метал­лур­гиясы кешенiн дамытудың тұжы­рым­­дамасы бекітілді. Түрлi мақсат­та­ғы жоғары тиiмдi катализаторлар, қоңыр және тас көмiр, тақта тасты сұйыл­тып қайта өңдеу кезiнде алынатын синте­ти­ка­лық мұнай мен оны өңдейтiн шағын зауыттар жоба­лары жасалды. Шағын кәсiпорын мен өндiрiстер ұйым­дас­тырылды. Каспий теңізінiң құқық­тық мәр­тебесi айқындалып, аймақ­тар­дың өн­дiрiстiк күштер құрылы­мын оңтай­лан­дыру мен ха­лықты тiршiлiктiк қам­тамасыз ету жүйесi, М.Әуезов шығар­ма­лары­ның 50 томдық академиялық то­лық жинағын дайындау мақ­сатында көптеген ғылыми-зерт­теу жұмыстары атқарылды.

Үкiмет жанынан iргелi және қол­дан­балы ғылым мен техниканы дамытудың мемлекеттік басымдықтарына және болжам жасауға жауапты консультативтi-кеңес органы болып саналатын Жоғары ғылыми-техникалық комиссия (ЖҒТК) құрылды. Ел Үкiметiнiң 1998 жылғы 14 сәуiрдегi «Академик Қ.И.Сәт­баев­ты мәңгi есте қалдыру туралы» Қаулысына сәйкес 1999 жылы бiрқатар мерейтойлық шаралар өткiзiлдi. 1999 жылы 15-23 сәуiр аралығында Париждегi ЮНЕСКО бас пәтерiнде аса көр­нектi ғалым, академик Қ.И.Сәт­­баевтың 100 жылдығына арнал­ған халықаралық ғылыми симпозиум өттi.

2000 жылы Үкiметтiң қау­лы­сы­мен ғылыми-техни­ка­­лық саланың тұрақ­ты да­м­уын қамтамасыз етуге және ғылыми-техникалық потен­циал­дың қа­лыптасуына бағытталған, экономика мен оның қорларының қазiргi заманғы инновациялық талаптарына жауап беретiн Қазақстанның ғылым және ғы­лы­ми-техникалық саясатының тұжы­рымдамасы мақұлданды.

Қазақстан Республикасы Пре­зи­дентi мен Үкiметiнiң қол­дауымен, сондай-ақ ЮНЕСКО-ның бiрлесуi арқылы елорда мен Алматы қаласында 2000 жылы 11-14 мамыр аралығында «Үшiншi мыңжылдық ғылымы» атты халықаралық конферен­ция өткiзiлдi. Түркiстан қаласы­ның 1500 жылдығын той­лау шең­берiнде 20-21 қазанда «Қазақ­стан мен Түркi әлемi­нiң руха­н­и тарихындағы Түркi­стан және Қожа Ахмет Ясауи» халық­­ара­лық ғылыми-практикалық кон­ференциясы өткiзiлiп, оның жұ­­мы­сына Қазақстан мен таяу және алыс шетелдерден келген 200-ден астам ғалымдар мен мамандар қатысты.

2001 жылы 2 ақпанда Алматы қаласында бiлiм және ғылым қызмет­кер­­лерiнiң съезi өтiп, онда Елбасы Н.Ә.Назарбаев баян­дама жасады. Елбасы баян­дамасында Қазақстан үшiн елдiң әлеуметік-экономикалық рухани дамуы факторында отандық ғылымды қайта құрудың өмiрлiк маңызы бар екендiгiн мәлім­деді. 2001 жылы 12 шiлдеде қабыл­данған «Ғылым туралы» заңы ғылымды басқаруды одан әрi жетiлдiрудiң, инновация мен зерттеу процестерiн ұйым­дас­тырудың, кадрлар даярлау­дың, отандық ғылымды әлем­дiк ғылыми қауымдастыққа инте­грациялаудың негiзiн қалаушы құжат болды. Ғылы­ми-зерттеу институттарының материал­дық-техникалық базасын нығайту мақ­сатында, ғылыми зерттеулер үшiн бiре­гей құрал-жабдықтар сатып алуға, ғылыми мекемелердi қазiргi заман­ғы компьютерлiк техникамен жарақ­тан­­дыруға бағытталған «Ғылыми меке­ме­лерге құрал-жабдықтар сатып алуды республикалық деңгейде қаржы­лан­дыру» туралы жаңа бюджеттiк бағдар­ламаға сәйкес алғаш рет қаржы бөлiндi.

Қазiргi уақытта ғылыммен тығыз бай­ланысты өндiрiстерге арналған конс­трукторлық-жоба­лық және техни­калық-құжат­тық жұмыстар баршылық. Отан­дық технологияны пайдалану негiзiнде көп өнiм беретiн деңгейге жетуге мүмкiндiгi бар елдегi химия және мұнай-химия өнiдiрiстерi мен мұнай, газ және көмiр өңдеу бойынша бәсекеге қабiлеттi және тиiмдi құ­ры­лыстарды кеңейту мен жаңарту көзделуде. Тәуелсiздiк жыл­дарындағы кезең ғылымды ұйым­дастыру мен ғы­лыми шы­ғар­машылық процестi бас­­қару­дың жаңа тәсiлдерiн енгiзу, ғалым­дар iс-әрекетiне қолайлы жағдай туғызу, ғылы­ми кадрлар­дың жаңа буы­нын даяр­лау, бiлiм мен ғылымды ин­те­гра­ция­лаудың барынша оңтайлы жү­йесiн iздестiрумен сипатталады.

2009 жылы Қазақстан Дүние­жүзілік экономикалық форумы халықаралық үкіметтік емес ұйымы жүргізген ғалам­дық бәсекеге қабілеттілік индексі рей­тингінде 67-орынды иеленді.

2010 жылдың 11 наурызынан Қазақ­стан Орталық Азия мемлекеттері ішінде бірінші болып еуропалық білім беру кеңістігінің толыққанды мүше­лігіне енді. Бұл білім жүйесі Болон процесі деп аталады.

2011 жылғы 18 ақпанда «Ғы­лым туралы» заң қабылдан­ған­нан кейін бұл салада үлкен өзгерістер болды. Аталған заң аясында қазіргі қолданыстағы заң бап­тарының шамамен 60 па­йызы өзгертілді немесе толық­тырылды. Білім беру мен ғылым саласы үшін басты мәселенің бірі – қызметкерлер үшін жалақы көлемін арттыру мақсаты қойылды.

Қазақ ғылымы дамуының негізгі күші – ғылыми-зерттеу инс­ти­тут­тары мен жоғары оқу орындары. Бүгінде Қазақ­станда ғылыми-зерттеу жұмыс­тарымен айналысатын 383 ұйым бар. Білім және ғылым ми­нистр­лігінің же­тек­­шілігімен елі­міздегі оқу орындары жаны­­нан ғылыми-зерттеу орталық­тары­ның құрылуы да отандық ғылымның ілге­рілеуіне өзіндік үлес қосуда. Елі­мізде білім беру­ді және ғылымды дамыту үшін түрлі шаралар кешенді іске асы­­рылуда. Осыған орай қазақ­­стан­дық білім мен ғы­лым­­­ның жаһандық бәсе­кеге қабі­­лет­тілігін кеңейту, елдің әлеу­­мет­тік-экономикалық дамуына ғылым­­ның үлесін арттыру мақ­сатында Үкі­мет 2019 жылдың желтоқ­санында Қазақ­стан Рес­пуб­ликасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жыл­дарға арналған мемлекет­тік бағ­дар­ламасын қабылдады. Аталған бес жыл­дықта бағдар­ламаны іске асыру үшін 11,5 млрд теңге қаржы бөлу көзделді.

Ғұлама ғалым әл-Фараби «Ғылымы жоқ елдің – болашағы жоқ» деген екен. Сол сияқты Елбасының жүргізген сындарлы саясатын Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бүгінде лайықты жалғастырып келеді. Мемлекет басшысы «Ана тілі» газетіне берген сұхбатында: «Той қуалайтын емес, ой қуалайтын кезеңмен бетпе-бет келдік. Бұл дәуір – ақыл-ойдың, ғылым мен білімнің, ең­бектің дәуірі» деген болатын. Мем­лекет басшысы айтпақшы, біздің заманымыз – ғылым мен білімнің дамуы­на білек түріп белсене кірісетін кезең.

Білім беруді және ғылым­ды дамы­тудың 2016-2019 жыл­дарға арнал­ған мем­лекет­тік ба­ғдар­ла­масының қоры­тын­­­ды­лары қойылған мақсаттар мен мін­­­дет­тер­дің 93,4%-ға орын­дал­­ға­нын көр­се­теді. Ендігі кезекте бекі­­тілген Қазақ­­стан Рес­пуб­ли­­ка­­сында білім беру­ді және ғылым­­ды дамытудың 2020-2025 жыл­­­дарға арналған мемлекет­тік бағ­­дар­­ламасы бойынша орын­далғ­ан мін­дет­тердің пайыздық үлесі жоғары болатын­дығына сенім мол.

Біз жоғарыда сөз еткен ғылым сала­сындағы жетістіктер Елбасы жүр­гізген салиқалы сая­саттың же­місі. Олай болса, Нұрсұ­лтан Әбіш­ұлының еліне сіңір­ген еңбегі­нен жас ұрпақ, жас көш­бас­шылар үлгі алуы тиіс деп есептеймін.

Рахымжан ЕЛЕШОВ,

ҰҒА академигі, Қазақстан Республикасының ғылымына еңбегі сіңген қайраткер