КӨНЕ ТҮРКІ ТІЛІНЕН ТӘРЖІМАЛАНҒАН ШЫҒАРМА

Мүррсейіт Бекі оғлы (1860-1917) – Абай мұсаннафатын, яғни әдеби туындыларын қағазға түсіріп, кейінгі ұрпаққа сақтап жеткізуге орасан зор еңбек сіңірген, арабша сауаты бар, молда болған кісі. Оған кезінде Абайдың өзі жанынан шығарған өлеңдері мен кейінгі әулет ұрпақ үшін адамгершілік мәселелерін қозғап, ақыл, насихат, ғибрат ретінде жазылған ғақлийа сөздерін жазып, жинап жүруді тапсырып, оның қалам ақысын төлеп тұратынын айтқан екен. Мүррсейіт бұл тапсырманы бар ынта-ықыласымен, шын берілген ыждағаттығымен орындапты.

1933 жылы Абайдың тұңғыш рет толық жинағын шығарған академик ғалым Мұхтар Әуезов «Абай Құнанбаев» атты монографиялық зерттеуінде: «Абай өзінің өлең сөздерінің көптен-көбін заманындағы оқушы мен тыңдаушыларына үнемі түсінікті болмайтындай көреді. Онысы – анығында солай да еді. Осы жайды ескеріп, Абай енді қара сөзінде сол өлеңдерінде айтылатын ойларының бірталайын жаңа сөзбен таратады.

Сондықтан кейбір қара сөздерінде бұрынғы өлеңінде айтылатын ойлар қарапайым, оңай, жеңіл ұғымдармен қайтадан айтылады. Бұл жөнде Абай өзінің көпшілік оқушы, тыңдаушысымен әңгімелеседі. Және сол әңгіменің үстінде адамгершілік мәселелерінен: әділет, ақтық, турашылдық, шындықты сүйгіштік, ғылымға құмарлық, еңбекті бағалағыштық сияқты жайларды айтады. Немесе осылардай, адамдық сипаттың жауы болатын, аярлық жалғаншылық, бәле құмарлық, мақтаншақтық, мансапқорлық, өсекші-өтірікшілік, еріншектік, әр алуан арамтамақтық сияқты мінездердің барлығын айтқанда, Абай сол жайларды тыңдаушысының көңіліне, көкейіне қонымды ету жағын алдымен ойлайды. Айтпақ сөздері мен ойларын мысалдармен келтіреді. Кейде өзінің көз алдында отырғандай, тыңдаушысына сұрақтар береді. Өзі онымен жауаптасып, әңгімелескен кісі тәрізденіп отырады…

Өзінің адамгершілік, әлеуметшілдік, ағартушылық ойларын айтуда, Абай педагогикалық жақсы әдісті қолданады. Оңайдан қиынға қарай, жақыннан жыраққа қарай, қызықты, күлкілі жайдан үлкен толғаулы қорытындыға қарай біртіндеп жетектейді. Сатылап отырып үгіт-өсиет асырады» (Әуезов Мұхтар. «Абай Құнанбаев». Алматы. «Санат» баспасы. 1995. 211-бет), – дейді.

Мұхтар Әуезовтің жазған анықтамасына қарағанда, Абайдың кейінгі әулет ұрпақ үшін адамгершілік мәселелерін қозғап, ақыл, насихат, ғибрат ретінде жазып қалдырған, өн бойы ғақлийаға толы, қара сөздерінен бөлекшеленіп тұрған бір көлемді жазба еңбегі асылы түпнұсқада негізінен «Ғақлиат тасдиқат» деп аталған. «Ғақлийат» – арабша сөз, «ғақлийа» сөзінің көпше түрі, ақыл-ой белгілері, ойлы тұжырымдар, үлгілі сөздер деген мағыналарды білдіреді. «Тасдиқ» та арабша, сенім, дәлелдеу, растаушы ақиқат, мақұлдау, бекіту деген мәнде. «Тасдиқат» оның көпше түрі. Расында да жазба еңбек өте күрделі, жан-жақты жазылған, бірнеше ойлы тұжырымдар жасалған, барлығы да ғақлий және нақлий дәлел-дәйектермен берілген. Ислам дініндегі бес парыз да айтылады, оның ішінде иман көбірек сөз болады. Кешегі кеңес дәуіріндегі қитұрқы, қасаң саясатқа қарай, Мұхтар Әуезов оны Абайдың алғашқы толық жинағына қара сөздердің қатарында «отыз сегізінші сөз» деп қосып жіберіпті. Академик ғалым аталмыш монографиясында былай дейді: «Абайдың толық жинағында 1890 жыл мен 1898 жыл арасында жазылған бір алуан шығармалары – «қара сөз» деп аталады. Жалпы саны қырық алты бөлек шығарма. Оның алты-жеті үлгісі қысқа келеді. Бұл қатарға қосылатындар он алтыншы, он сегізінші, он тоғызыншы, жиырмасыншы, жиырма төртінші, отыз бірінші, қырық бесінші сөздері. Жалпы қара сөздерден мазмұн, тақырып жағынан өзгешерек тұратын – қырық алтыншы сөз. Ол тарихтық мақала-очерк тәрізді. Қазақ халқының қайдан шыққандығына арналған дәлелді, деректі қысқа зерттеу сияқты. Өзге қырық бес сөздің ішінде көлем жағынан ең мол шығарма бұрын Абайдың қолжазбаларында «Ғақлиат тасдиқат» деген атпен бөлекше көшіріліп жүретін дін, мораль мәселелеріндегі Абайдың бір үлкен ой-толғауы болады. Бұл – отыз сегізінші сөз» (сонда, 208-209 беттер).

Абай Құнанбайұлы өзінің «Ғақлиат тасдиқат» атты жазба еңбегін ХХ ғасырдың басында, 1902 жыл мен 1903 жылдың бірінде жазып аяқтаған екен. Ұлы ақынның шығармаларын 1896 жылдан бастап хатқа түсіріп, жинап жүрген молда Мүррсейіт Бекі баласының бізге сақталып жеткен 1905, 1907 және 1910 жылдардағы көшірме қолжазбаларына ол жазба еңбек «Китаб тасдиқ» деген атпен еніпті.

Қазақ халқының маңдайына жарқыраған жұлдыздай керемет бағы болып біткен, бойына жоғары кемелділікті, ұлылық пен даналық қасиеттерін жинаған, соңына негізінен ақылмандық, насихаттық, мұсылмандық адал да әділ жолға және ізгі амал, игі іс, тазалыққа толы туындылар жаратып қалдырған біртума, ұлық (ағзам), бас ақынымыз Абай Құнанбайұлының ислам діні мен оның сара жолдарынан мол хабардарлығын танытатын «Китаб тасдиқ» мұсаннафы – шығармаларының арасындағы трактатқа барабар ең құнды, рисала деуге де лайық келетін аса бағалы, тіпті пәлсапалық еңбектермен толықтай иық теңестіре алатын шоқтығы биігі болып саналады. Бұл шығарма көне түркі (кейінгі уақытта ескі шағатай аталған) тілінде жазылған, арабша тақырыпталған. Оны қазақшалағанда, «Аллаға сенімді бекіту кітабы» деп аталады.

Алматыдағы қазіргі Мұхтар Әуезов үйі ғылыми-мәдени орталығының, бұрынғы әдеби-мемориалдық мұражай үйінің қолжазбалар қорында молда Мүррсейіт Бекі оғлының араб әрпінің қадімше түрімен хатқа түсіріп, жазып қалдырған қолжазбаларының бірі сақталған. Ол бас-аяғы 222 беттен тұратын №351-бума болып саналады. Қолжазба бума-кітаптың сыртқы мұқабасына кирилше: «Кітап Ибраһимның «Қазақтың мінәзлары». (Мүрсейіт көшірмесінде)», – деп жазылған. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлының мұсаннафаты, яғни әдеби туындылары Мүррсейіт молданың тарапынан ұқыпты түрде көшіріліп құрастырылған бұл үлкен қолжазба кітапқа бұрынғы мұражай үйіндегі ғылыми қызметкерлердің: «Қазақтың мінәзлары» деген тақырыпты қойғаны тегін емес. Өйткені, бұл қолжазба жинақ Абайдың «Китаб ғақлия» (351-бума, 1-бет), яғни ұлық, бас ақынымыздың қазақ халқының мінездері мен белгі қасиеттері туралы айтқан сөздері арқылы мұқым мұсылман қауымына, жалпы адамзат үрім ұрпағына тәлім боларлық насихаты, ғибраты ерекше қастерлі жәдігер ретінде қалдырылған қара сөздерінен басталады. Мүррсейіт Бекі оғлы өз қолжазбасының алғашқы бетіне «Китаб ғақлия» деп үлкен тақырыпты әдемілеп өрнектеп жазған соң, оның төменіне араб әріптерімен: «Мұсанниф Ибраһим марҳумның қазақның мінәзлары туғралы йазыб, йадгар қалдырған сөзін йаздым» (сонда, 1-бет), – деген екен. Хаттап көшіруші кісінің жазып қалдырған анықтамасына қарағанда, өз жанынан шығарушы Ибраһимның (Абайдың) бұл туындыларының хатқа түскен уақыты һіжрәтнің 1325 жылы, міләдий 1907 жылдың март (наурыз) (сонда, 1-бет) айында екенін көреміз.

Бұл нұсқа белгілі ғалым, дін қайраткері Абдулла Жолдастың жәрдеміне сүйенуімен, әріптесіміз Әзімхан Исабектің тарапынан транскрипцияланып, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Ақжол Қалшабектің «Тасада қалған туынды» деген беташар сөзімен «Қазығұрт kz» жорналына (№5, 2019 жыл, 141-154 беттер) және «Оңтүстік Қазақстан» газетіне (№19-20, 8 ақпан, 2020 жыл, 8-10 беттер) жарияланды. Біз оны 1905 және 1910 жылғы қолжазба көшірмелерімен салыстыра отырып, айырмаларын тік жақшамен салып, екінші мәрте транскрипциялап, тұңғыш рет қазақшалап шықтық. Осы көне түркі тілінен тәржімаланған өз нұсқамызды «https://aldaspaninfo.kz/» сайтының оқырмандарына ұсынып отырмыз.

Құралбек ЕРГӨБЕКОВ,

қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі.

Абай (Ибраһим) ҚҰНАНБАЙҰЛЫ

АЛЛАҒА СЕНІМДІ БЕКІТУ КІТАБЫ

(1907 жыл)

Әй, жан-жүрегімнің күш-қуат сүйеніші – балаларым, әулет ұрпақтарым! Сіздерге адам баласының мінез-құлық, қасиеттері туралы біраз сөз жазып, қастерлі жәдігерлік қалдырамын. Шын берілген ықыласпен оқып, ұғып алыңыздар. Бұған (бәрінен жоғары Алланың тарапынан болған) ынтық махаббаттың төлеу қайтарымы – (Оның құлдары тарапынан) таза сүйіспеншілік (қарыз іс екенін біліңіздер).

Ең әуелгісі, басты негізгісі – адамның кемел толығуы, сенімді түрдегі адам[шы]лығы – ілім, ақыл деген ұғым нәрселермен (келеді). Мұның бойда орнығып табылулығына түрткі себеп-салдарлар, бірінші – өзіндік жақсы қасиеттер және тәннің нұқсан тимеген саулығы. Бұлар – (жарық дүниеге келгендегі) табиғи жаратылысынан, тумысынан болады. Қалғаны, өзгелерінің бәрі – ізгі ата (әке), әзіз ана, зерделі құрбы-құрдас, жақсы ұстаз[дар]дан қалып алады. (Әрбір нәрсеге) талаптану, ұғым-таным (аясын кемел толықтыру) – шын беріліп сүйгеннен, қалап ұнатқаннан шығады. Ілім-білімге махаббаттандыру, ынтық сүйіспеншілігін ояту әлгі айтылған үшеуінен болады.

Әуел бастан бала ілім-білімді өзі талаптанып, ізденіп таппайды. Басында күш қолданумен немесе амал айламен үйір ету керек. Үйренісе келе өзі талаптанып, ізденгендей болғанша (үзбеңіздер). Қашан сол бір бала ілім-білімді ынтыққан сүйіспеншілікпен, өзі ұнатып қалаумен көксерлік болса, сонда ғана оның аты – адам болады. Содан соң ғана бәрінен жоғары Алланы тану, өзін тану, дүниені тану, өзі адамдығын бұзбай ғана пайда табу, олжа келтіру, табыс түсіру, береке кіргізу (және) залалды тойтаруды, зиянды алыстатуды, кеселді жоюды, кемістікті жоқ қылуды айыру секілді ілім-білімді үйренсе білер деп үміт етуге жарайды. Болмаса (мүлдем) жоқ, ең болмаса жарым-жартылаған шала (болатынын біліңіздер).

Сол себепті көбінесе ата-аналары балаларды жасында қиянатшылдық жолға, опасыздыққа салындырып алады. Соңынан (түзетемін деген үмітпен) молдаға берген болады немесе ол балалар[ы] өздері барған болады. (Алайда) ешқандай тиімді нәтиже шықпайды. Ол екіжүзді болған қиянатшыл балалары өздігінен талаптануға да, ілімге құштарлыққа да, жақсы ұстазға да, тіпті Аллаға сену жолына да опасыздығынан танбайды. Бұл арамзалықты, сатқындықты, залымдықты жанына жалау еткен қиянатшылдар жарым-жарты адам, бүтіндіктен мақұрым қалған молда, толық қалпына жетіп үлгермеген мұсылман (ретінде танылады). Олардың адам[шы]лығының қосымша толығуы, үстеме табуы қиынның қиыны.

Себебі ең жоғары мәртебелі Алла өзі – шынайы ақиқаттық, [растықты сүюшінің] жолы. Ақиқаттық пен растықты қалаушы – қиянаттың жауы. Дұшпаны арқылы шақыртқанға дос келе ме? Көңілде өзге ынтыққан сүйіспеншілік тұрғанда, туралықты, әділдікті, шыншылдықты, растықты, ақиқатшылдықты таппайды.

Адамның ілімі, білімі – рас[тық]ты қалаушылыққа, ақиқатшылдықты сүюшілікке құмар болып, әр[бір] нәрсенің түбін, негіздемесін, мағынасын білуге ынтықтықпен, құштарлықпен табылады. Ол Алланың хабардар(лығындай) емес, (дегенмен) бүтіндей барлығын білетұғын хабардарлыққа ынтықтық өзі де адамға өзіндік ілім береді. Сондықтан ол Алланың өзіне ғашықтық (бойда орын алғаны мақұл). Ілім – Алланың [бір] сипаты, белгі қасиеті, ол – шынайы шындық, ақиқат. Оған ғашықтық өзі де туралық, шындық және адамшылдық (болып саналады). Болмаса мал-байлыққа жету, мақтаншылық жолға түсу, бос делбе дақпыртқа ұшырау, атақ-даңққа құмарту, қадірін арттыру, сый-құрметке бөлену секілді нәрселердің қалауымен, ынтықтығымен ілім-білімнің шынайылығы, ақиқаты табылмайды.

Мал-байлық, мақтаншылық, атақ-даңқ, сый-құрмет адамды өзі іздеп табылса, адамшылықты бұзбайды, тіпті көрік болады.

Алайда егерде адам өзі оларға табынып іздесе, тапса да, таппаса да адамшылығы жоғалады.

Енді шынайы ақиқатты сүйіп, шынды білу құмарың бар болса, адам[шы]лыққа лайықты, риясыз беріліп ықыласпен құлағыңды қой, (назарыңды аудар)!

Басты негізгісі, әуелі дін исламның жолындағы Алланың құлдары иманның шын мәнісіндегі ақиқатын, [не сөз екенін] білсін. Иман дегеніміз бір ғана илану[лық], сенушілік емес. Сен бәрінен жоғары Алланың бірлігіне, сондай-ақ, Құранның оның сөзі екендігіне және Пайғамбарымыз [Мұхаммед Мұстафа]ның (Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын) оның тарапынан жіберілген елші екендігіне иланып сендің. Уа, не бітті? Сен ең жоғары мәртебелі Аллаға бәрінен жоғары Тәңір үшін иман келтіресің бе, әлде өзің үшін иман келтіресің бе? Сен иман келтірмесең де, ең жоғары мәртебелі Аллаға [келер] ешқандай бір олқылық, кемшілік жоқ еді. [Әй], өзің үшін иман келтірсең, уа иланып сендің. Ол сенушілігің құры ғана иланулықпен қалса, саған нәтиже пайда бермейді.

Сол себепті сен өзің сенушілігіңнен тиімді пайда ала алмадың, (алайда егерде) нәтиже аламын, пайдаланамын десең, олжа пайда береді, жетіскен толық иман болады. Нәтиже пайданы қалайша алуды білу керек. Сіз: «Мен Аллаға, Оның есімдері мен барлық сипаттарына сенемін» дедіңіз. Ол Алланың есімдері әрқайсысы, ол бәрінен жоғары Тәңірдің орасан зор ұлы түпкі ой-пиғыл, іс-амалдарының сондай ғажайып аттары. Олардың мағынасын біл, сонымен қатар, сегіз өзіндік белгі қасиеттері не деген сөз, толық үйрен. Өзіңді Оның құлы біліп, өзіңе мұсылман деген ат қойып, мойындап танығаныңа, қабылдағаныңа қалтқысыз анық, шын беріліп сенген соң да, өз ой-пиғыл, іс-амалдарыңды соған [өз] әл-қадіріңше ұқсатуды талап қыл. Ең жоғары мәртебелі Аллаға ұқсай алам ба, (жоқ па) деп, білместік қылып ол сөзден жиіркенбе, (күмән келтірме). Ұқсау – дәл бірдейлік бәсімен, таласымен емес, соның соңында (еркіңмен) болу. Бұған бәрінен жоғары Алланың белгі қасиеттері, сипаттары тіріглік (ҳәйәт), хабардарлық (‘илм), алғырлық (құдрәт), көру (басар), есту (сәмғ), қалау (ирада), сөйлеу (кәләм), жарату (тәкуин) [еді]. Бұл сегізінен ең жоғарғы Алладағыдай орасан зор ұлылықпен жетілу, толығу болмаса да, Құдайдың құлында да әрбірінен өз әл-қадірінше, жай-күйінше бар қылып жаратыпты.

Уа, біз өзіміздің бойымыздағы сегіз аттас кішкене түйіршіктей белгі қасиеттерімізді ол ең жоғары мәртебелі Алланың сегіз ұлы белгі сипат[тар]ынан бас бұрғызып, өзге жолға салумен біздің атымыз мұсылман бола ала ма? Болмаса керек.

Уа, ол сегіз сипатына белгі қасиеттерімізді және ол аттарымен нышандалған, бейнеленген Тәңірдің түпкі ой-пиғыл, іс-әрекетіне ниетімізді, амалымызды ерістіріп жеткізу немен табылады, қалайша орнығады, оны білу керек.

Ол бәрінен жоғары Алланың табиғи негізгі жаратылысы мүлдем ешбір сипатқа мұқтаж емес. Біздің ақылымыз мұқтаж, жоғарыдағы жазылған белгі қасиеттермен таныстырып, сипаттармен түсіндіріп, тануға керек. Егерде ол сипаттармен, белгі қасиеттермен түсіндірмесек, таныстырып баяндамасақ, біз[дер]ге Алланы тану, түсініп білу қиын болады. Біз ең жоғарғы Алланы өзінің білінгені мөлшерде, шамада ғана білеміз. Болмаса түгел білуге мүмкін емес. Табиғи негізгі жаратылысы түгіл, тасаланып тұрған құпия-сыр[лар]ына, даналық[тар]ына ешбір ҳәкім, данышпан ақыл жеткізіп, ерістіре алма[й]ды.

Ең жоғары мәртебелі Алла өлшеусіз, біздің ақылымыз өлшеулі. Өлшеулімен өлшеусізді білуге [мүмкін] болмайды.

Біз бәрінен жоғары Алланы бір дейміз, бар дейміз, ол бір деуліг[іміз] де ақылымызға, ой-зердемізге ұғым-танымның бір тиянағы үшін айтылған сөз. Болмаса ол бір деушілік де ең жоғары мәртебелі Аллаға лайықты келмейді.

Сол үшін болуы ықтимал мүмкіндіктердің ішінде не нәрсенің өмірі, болмысы [бар] болса, ол бірліктен құтылмайды. Әрбір жуырда болған жаңалыққа айтылатұғын бір, өткен ескіге анықтама болмайды. Ол бір деген сөз бүкіл әлемнің ішінде, бүкіл әлем бәрінен жоғары Алланың ішінде. Айбынды да құрметті және бәрінен жоғары Құдайды кітаптарда сегіз берік, сенімді, тұрақты (субутия) сипаттармен және тағы тоқсан тоғыз ең ғажайып көркем есімдермен білдірген. Бұлардың әрқайсысы [бәрінен жоғары] Алланың өзіндік, даралық (затия), сенімді, тұрақты (субутия) және нақтылы, нағыз шын (фиғлия) белгі қасиеттерідүр. Мен мұнда сіздерге төртеуін білдіремін. О[лар]ның екеуі – ілім, құдірет[дүр]. Сегіз сипаттан қалған алтауы – бұларға түсінік беретін ескертпе. Ол алтауының бірі – ҳәйәт, яғни тіріглік.

Алланы бар дедік, бір дедік, ілім, құдірет белгі қасиеттерімен сипаттадық. [Уа], бұл бірлік, барлық, хабардарлық (‘илм), алғырлық (құдрәт) өліде боларлық нәрселер ме? Әлбетте, хабардарлығы, алғырлығы бар болды. Тіріглігі, өмір сүру жағдайы белгілі. Бірі – ирада, яғни қалау. Ілім бар болса, қалау да бар. Ол ешбір нәрсеге әрекет, өсу-даму бермейді. Барлығына әрекет, өсу-даму беретұғын өзі. Ол қалау (ирада) – ілім(і)нің бір сипаты. [Бірі] – кәләм, яғни сөзлегіш (сөзлеуші, сөйлегіш, сөйлеуші) деген. Сөз – әріпсіз, дауыссыз болушы ма еді? [Бәрінен жоғары] Алланың сөзі – әріпсіз, дауыссыз, үн-түнсіз (саутсыз). Енді олай болса, айтқандай қылып білдіретұғын құдіреті.

Және басар, сәмғ, [яғни] ол көргіш (көруші), есітгіш (есітуші) деген [сөз]. Бәрінен жоғары Алланың көруі, есітуі біздер секілді көзбен, құлақпен болатұғын нәрселер емес, [ең жоғары мәртебелі Алланың] көргендей, есіткендей білетұғын хабардарлығының бір сипаты.

Бірі – тәкуин, яғни барлыққа келтіруші деген сөз. Егер барлыққа келтіруі бір өз алдына белгі қасиет болса, бәрінен жоғары Алланың сипаттары өзіндей байырғы (қадим) және ежелден бар (әзәлии), тағы мәңгі (әбәдии) болар да, әмісе әрқашан барлыққа келтіруден босанбаса, бір сипаты бір белгі қасиетінен үлкен немесе кіші боларға жарамайды. Олай болғанда ілім, құдірет сипаттары секілді босанбай әр уақыт жаратуда болса, бір еріксіздік шығады. [Ол] еркінен тыс сабырлылық етпеу – ең жоғары мәртебелі Аллаға лайық[ты] емес.

Оның барлыққа келтіруі құдіретіне ғана бір түсінік беретін ескертпе. Бұл ілім, құдірет екі сипаттарымен сегіз белгі қасиеттер бұзылмастан түгел болады. Ол ілім, құдірет де бүтіндей бір өлшеусіз, хабардарлығында кемістік, қабілетінде епсіздік немесе нашарлық жоқ. Жаратушы шеберлігін еңбегіне, өнеріне қарап білесіз.

Бұл көзгә көрілген, көңілге сезілген бүкіл әлемді қандай даналықпен жарастырып, қандай қабілетпен орнастырған, еш[бір] адам баласының ақылы жетпейді.

Бірақ Құдай құлында да ақыл – билеуші, үстемділік иесі, қайрат – күш-қуатпен қызмет қылушы болушы еді. Соған қарап ойлайсың, [бәрінен жоғары] Алланың сипаттарында солай болуға тиіс.

Бірақ алғашқыда айтқанымыз ілім (хабардарлық), құдірет (қабі-леттілік) біздің ұғуымызға, тануымызға ғана екі түсінік. Болмаса бір[еу]-ақ, ілімді, бәрінен хабардар құдірет, жаратушы ие болуға тиіс.

Олай болмаса, белгі қасиеттер өз орталарында бірі – ізге еруші, бірі – өзіне ерітуші болады ғой. Бұл болса Раббыға анықтама беру-ге, таныстыруға, дәріптеп мадақтауға жараспайды. Сегіз сипат қылып және ол белгі қасиеттерді: «Өзге де емес, (Оның) өзі де емес» болып, бұлай айтуда бұлардан бір өз алдына бірлестік топ, не болмаса қоғамдық ұйым шығып кетеді. Бұл болса келіспейді. Егерде сипаттарды әрбірін басқа-басқа дегенде, көп нәрседен жиы-лып, мақұлданған келісіммен Құдай болған болады. Бұлай деу дұрыс емес, бір ғана құдірет (жаратушы ие) – Оның құлында болған күш-қуат, қабілеттілік, хабардарлық, даналықтан басқа болатұғын еді. [Бәрінен жоғары] Аллада болған құдірет – [әрі] бәрінен хабардар, әрі бәріне билік өкімі жүретін алғырлық иесі, әрі – қайырымдылық, рақымшылдық жасаушы (рәҳмәт). Ол жарылқаушылық, рақымшылдық жасаушы белгі қасиеті – сегіз сипат ішінде жазылма[ған бол]са да, бәрінен жоғары Алланың аса мейірімді (рәҳмән), рақымды (рәҳим), рақым етуші (ғафур), өте сүюші (уәдуд), сақтаушы (ҳәфиз), кешіруші (сәттәр), ырыздық несібе беруші (рәззақ), пайда беруші (нәфиғ), қорғаушы (уәкил), жұмсақ мейірбан (ләтиф) деген аттарына негізделген бір ұлы сипатынан есептеп жорамалдауға жарайды.

Бұл айтқаныма анық дәстүрлі сөздерге, шынайы ілімге негіздел-ген дәлелдеуім – жоғарыдағы жазылған ең жоғары мәртебелі Алланың есімдері.

Ақыл-ойға негізделген, логикалық дәлелдеуім – бәрінен жоғары Құдай бұл әлем дүниесін ақыл жетпейтұғын келісіммен жаратқан, одан басқа, бірінен бірі пайда алатұғын қылып жаратыпты. Жансыз жаратқандарынан пайда алатұғын жанды мақұлықтарды жаратып, тірі жануарлардан пайда алатұғын ақылды адамды жаратыпты.

Тірі мақұлықтарды асырайтұғын жансыздарды (өсімдіктерді) еті ауырмайтұғын қылып, жан иесі болған жануарларды [ақыл иесі] адам баласы асырайтұғын қылып [және] адамды асырайтұғын тірі мақұлықтарды қатаң есепке тартылатын күні жиналатын жерде сұрау(ға жауап) бермейтұғын қылып, енді бұлардың барлығынан пайда аларлық ақыл иесі қылып жаратқан адам баласынан қатаң есепке тартылатын күні жиналатын жерде сұрау(ға жауап) беретұ-ғын қылып жаратқандығында әрі әділеттік, әрі сүйіспеншілік бар.

Адам баласын құрт, құс, өзге тірі жануар[лар] сипатында жаратпай, бұл көркем, сұлу сипатты беріп, екі аяққа бастырып, басын жоғары тұрғызып, дүниелік өмірді, дүниедегі игілікті көздерлік қылып, өзге жанды мақұлықтар секілді тамақты өз басымен алдырмай, ыңғайлы екі қолды басқа қызмет еттіріп, аузына қолы ас бергенде, не ішіп, не жегенін білмей қалмасын деп иісін алып, ләззаттанғандай қылып ауыз үстіне мұрынды қойып, оның үстінен тазалығын байқарлық екі көз беріп, ол көздерге нәзіктігінен, зарардан қорғап тұрарлық [қылып] қабақ беріп, ол қабақтарды жауып тұрғанда қажалмасын деп кірпік жасап, маңдай тері тура көзге ақпасын деп қаға беруге қас беріп, оны жүзіне көрік қылып, бірінің қолынан келместей істі көптесіп бітіруге, біреуі ойын біреуіне ұқтырарлық тіліне сөз беріп жаратулығы сүйіспеншіліктің нағыз өзі емес пе?

Кім өзіңе сүйіспеншілікпен тарту жасаса, сен де оған сүйіспен-шілікпен жауап қайтару[лығың] қарыз емес пе?

Ақыл көзімен қара: күн қыздырып, теңізден бұлт шығарады екен. Ол бұлттардан жаңбыр жауып, жер жүзінде неше түрлі тұқымдарды өсіріп, жемістерді өндіріп, көзге көрік, көңілге рахат гүл-бәйшешектерді, ағаш жапырақтарды, қант қамыстарын өндіріп, неше түрлі өсімдіктерді өсіріп, тірі мақұлықтар[ды] сақтатып, бұлақтар ағызып, өзен болып, өзендер ағып ағыл-тегіл телегей-теңіз болып, жанды жануарларға, құсқа, малға сусын, балықтарға (ол теңіз) орын болып жатыр екен. Жер мақтасын, баспаналарын, жемісін, кен орынын, әдеміленген гүлді өсімдік түрлі-түсті гүлін, құстар жүнін, етін, жұмыр[т]қасын, тірі жануарлар етін, сүтін, төл тұқымын, жылы тонын, терісін, сулар балығын, балықтар уылдырығын, тіпті ара балын, балауызын, құрт жібегін, барлығы адам баласының пайдасына жасалып, ешбірінде «бұл менікі» дерлік бір нәрсе жоқ. Бәрі [бір] адам баласына таусылмас азық. Миллион терең мән даналықпен жасалған машина, фабрик(а) адам баласының рахаты, пайдасы үшін жасалса, бұл Жасаушы махаббатпен адам баласын сүйгендігі емес пе? Кім сені сүйсе, оны сүюші[лік] қарыз емес пе?

Адам баласы қанағатсыздықпен бұл жанды мақұлықтардың тұқымын құртып, алдыңғылар артқыларға басынушылық қылмасын деп малды адам баласының өзінің иелік етуіне, қызғанышына қорғалатып, өзге тірі мақұлықтарды бірін ұшқыр қанатына, бірін күшті қуатына, бірін жүйрік аяғына сүйентіп, бірін биік жартасқа, бірін терең тұңғиыққа, қалың орманға қорғалатып және әрбірін өсіп-өнбекке құмар қылып, жас күнінде кіші ғана уақтында мейірімділік сиқырымен бастарын байлап, қамқор қылып қоюлығы – адам баласына[н] өсіп-өніп теңдік алсын емес, бәлкім адам баласының үзілмес үрім ұрпағына таусылмас азық болсын дегендік.

Уа, бұл құпия-сыр даналықтарынан, барлығынан әрі шынайы мейірімділік, әрі нағыз әділеттілік күмәнсіз көрініп тұр екен.

[Уа], біз ортамызда бұл мейірімділік, әділеттілікті иманның шарт талабынан теңдей есеп қылмаймыз.

Сондықтан мұсылман болғанда, [ең жоғары мәртебелі] Аллаға мойынсұнып, оның жолында болушы едік, болғанымыз қайсы? Бұл екі: ай менен күннен артық, анық мәлім болып тұрған жоқ па? Нақты Құдайдың түпкі ой-пиғыл, іс-амалдарының ешбірін де тоқтам қылмаймыз, өзгелерде болғанын жек көрмейміз, өзіміз тұтып ұстанбаймыз, бұл қиянатшылдық, опасыздық емес пе? Опасыздыққа бір ұйғарылған, тоқтам еткен адам не болмаса мүлдем мұсылман емес, ең болмаса жарым-жарты шала мұсылман.

Айбынды да құрметті және бәрінен жоғары Алланың Өзінің құлдарына салған жолы қайсы? Оны көбі білмейді. «Алланың жарылқаушылығы, нығмет сыйлықтары туралы ойланыңдар», – деген қадірлі де шыншыл ҳәдис сөзінің, «Алла шынында әділетті болғандарды сүйеді» – деген (Құран) аяттарына ешкімнің ықылас-ты көңілімен ілімі жетіп құптағанын көргенім жоқ. «Басқаларды игілікке, жақсылыққа бұйырыңдар», – деген, «Жақсылық істеп тұрыңдар. Алла, шынында, жақсылық, игілік істеушілерді жақсы көреді», «Иман келтіріп, ізгі амал істегендердің орыны жәннат, онда олар мәңгі қалады», – дегендей аяттар Құранның іші толған ізгі іс, игі амал, не екенін білмейміз. «Иман келтіріп, ізгі іс істегендерге олардың сауаптарын Алла толық өтеп береді және Тәңір залымдарды жақсы көрмейді» аятына қарасаң, ізгі іс – қатыгездіктің дұшпаны болар.

Олай болғанда, әділеттілік – жоғары мәртебелі боларға: кімде-кімнің әділеттілігі жоқ болса, ұяты жоқ. Кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы жоқ деген. Пайғамбарымыздың (бәрінен жоғары Алланың игілігі мен сәлемі болсын) қадірлі де шыншыл ҳәдис сөзі: «Кімде-кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ», – деген дәлелдүр. Енді біліңіздер, иман құры сеніммен болмайды, әділеттілік және оның мәртебесі жоғарылаумен болады. Ізгі іс-амал – әділетті, әрі мейірбанды болушы. Барлық сыртқы дене тәніңмен қылған мінәжаттарың, құлшылықтарың оның ешбір[і] әділеттілікті, мейірімділікті бермейді. Көзің күнде көреді, намаз оқуғышы, ораза тұтқушылардың не жағдайда екендіктерін, оған да дәлел керек емес. Бәлкім әділеттілік – барша ізгіліктің анасыдүр. Қалтқысыз туралық (инсаф), ұят – бұл әділеттіліктен шығады. Сол себепті әділетті адамның көңіліне келеді: «Мен өз көңілімде жұртшылық менімен сондай-мұндай қылықтар[ым]мен қарым-қатынас қылса екен деп ойлап тұрып, өзім сол қылықтармен байланыс қылмағандығым жарамайды ғой» деп. Сол өзі әділеттілік те және қалтқысыз туралық та емес пе? Ол барлық жақсылықтың басы емес пе?

Уа, олай жұртшылық пен сол ойды санасына алған кісі жаратушысына (халлақына) шүкірлік етуді неге ойламасын?

Қанағаттанғандықтан, разы болғандықтан, алғыс айтушылықтан (шәкірліктен) – әділеттілік[тің] бәрі пайда болады. Енді қорғаушы әділеттілік, мейірімділіктен босансымаңдар. Егер [одан] босансысаң[ыз] иман да, адамдық да, бәрісі әлсіреп төмендейді. Аллаяр софының: «Бұл шымылдықтан бет-жүз пердесі қолайсыз» дегені басыңа келеді. Енді біздің басындағы анықтама бойынша, ең жоғары мәртебелі Құдай ілімді, рақымды, әділетті құдірет еді. Сен де бұл ілім, рақым, әділет үш белгі қасиетпен сипаттану, ыждағатыңмен талаптандың, таза мұсылман болдың және толық адамшылығың бар болады.

Біліңіздер, игі де бекзат мәртебелілік, батыл да қайсар айбынды қайраткерлік (жәуәнмәрдлік) – үш ерекше сапамен болар деген[дер]: шыншылдық (сыдқ), жомарттық (кәрәм), даналық (ғақл), бұл үшеуінен шыншылдық – әділеттілік болар, жомарттық – мейірімділік болар, даналық белгілідүр, ілім(і)нің бір аты екендігі. Бұлар – әр адамның бойында айбынды да құрметті және бәрінен жоғары Алла шамамен бар қылып жаратқан. Бірақ оған өрістеушілік беріп гүлдендіру – бәлкім адам өз әл-қадірінше толығуға жеткізу бағытында болу. Бұлар – өз ықылас ыждағатыңмен, таза ниетпен ізденсең ғана берілетұғын нәрселер, болмаса жоқ. Бұл айтылған үш ерекше сапаның иелерінің алды – пайғамбарлар, одан соң әулиелер, одан соң данышпандар, ең соңғысы – толық мұсылмандық жолындағылар. Бұл үш түрлі Құдай түпкі ой-пиғыл, іс-амалының, Алла жолының соңында болу – өзін құл біліп, бұл іс-амалдарға ғашық болып, ұстанып тұтынуды пайғамбарлар әулиелерге үйретті, әулиелер (ұғып) оқ(ы)ды, ғашық болды. Бірақ ақыреттік пайдасына ғана көздеді. Ғашықтықтары сол жағдайға жетті, бұл әлемді, жарық дүниедегі тиерлік пайдасын ұмытты. Бәлкім есепке, ойға алмадылар. Данышпандар дүниеде тиетұғын пайдасын сөйлеп айттылар. Саналы тағылым көзімен қарағанда, екеуі де бірінен бірі көп жырақ, алшақ кетпейді. Бұған әрбірінің сөйлеуі, айтуы басқаша болса да, ең жоғары мәртебелі Алланың шеберлігіне қарап, пікір білдіруді екеуі де айттылар. Пікірлену соңы – ғыбратты жолмен толығу, үстеме тәлімдену болса керек.

Бұл даналық, хабардарлық – әрқайсысы: екеуі де өзін мықтыға есептеуді және зұлымдықты, адам өзіндей адамды алдауды жек көреділер. Бұл – әділеттілік. Әрқайсысы: екеуі де мейірбанды және шапағатты болуды айтып бұйырдылар. Бұл – рахым ету болса керек.

Бірақ менің ойыма келеді: «Бұл екі топ қауым әрқайсысы: екеуі өздеріне бір түрлі ләззәт құмарлығын құрбан қылушылар» деп. Демек, пенделіктің үстеме толығуы әулиелікпен болатұғын болса, күллі адам дүниеден бас тартып, «Ол Тәңір» деп діни оқу жолдарына кірсе, дүние ойран болса керек.

Бұлай болғанда, бұларды кім асырайды, малды кім бағады, жауды кім тоқтатады, киімді кім тоқиды, астықты кім егеді, дүниедегі [бәрінен жоғары] Алланың құлдары үшін жаратқан қазыналарын кім іздейді? Рұқсат етілмеген, тыйым салмаса да орындауға болмайтын жағымсыз амалдар былай тұрсын, ең жоғ ары мәртебелі Құдайдың күш-қуат жігерлеріңмен бірге ықылас ыждағатың, даналығыңмен тауып, рахатын көрмегіңе бола жаратқан, берген сый-нығметтеріне, жақсылықтарына Одан көру, құзырында болып қатысуға суық көзбен қарап, ескерусіз тастап кету – ақылға, әдепке, әділеттілікке (инсафқа) дұрыс па?

Сый-нығмет иесіне, жақсылыққа шүкірлігің жоқ болса, әдепсіз-дікпен айыпты болмайсың ба?

Екінші – бұл жолдағылар қор болып, дүниеде жоқ болып кету де қаупі, үрей қорқынышы бар және Құдайға сенбейтін имансыздарға жем болып жетегінде кету де, қайсыбір шыдамсызы жолынан тайып, сабырмен бір ұйғарынды тоқтамға тұрамын дегені өліп кетселер де керек емес пе?

Егерде бұл жол жарым-жартыларына ғана айтылған болса, жарым-жарты растықты ұнатушы дүниеде бар бола ма? Растықты қалаушы болса, барлығына [бірдей] ақиқатты сүюші болсын, алалаған әділеттілік бола ма [және алалаған] ақиқатты жақсы көруші бола ма? Олай болғанда, ол жұртта өмір сүру, өсіп-өну жоқ болса керек.

Адам өмірінің өзі – ақиқаттық. Қай жерде өмір сүру ақиқаттығы жоқ болса, онда өсіп-өну, толығу жоқ. Бірақ әулиелердің бәрі де бірдей дүниеден бас тарту жолында емес [еді]. Дін жолын уағыздаушы он кісіден (Мұхаммед пайғамбар пейішке баратыны туралы айтып, жақсы хабармен сүйіншіленген он сахабадан): әзірет[і] Ғұсман, Ғабдуррахман ұлы Ғауф және Сағд баласы Әбу Уаққас үшеуі де үлкен байлар еді. Бұл дүниеліктен бас тартып, не болмаса дүние ләззатына алданып, ықылас ыждағатым шала қалады деп бойына сенбегендік[тен], я[ки] қомағайлық дүниеліктен қалың көпшіліктің көңілін суыту үшін ренжуге сабыр етіп, өзін құрбан қылып: «Мен жан ой-ниетіммен айқас қылғанда, жұртшылық ең болмаса дүниеқоңыздық, ләззат құмар нәпсісімен айқас қылып, әрбірі қалау тілегіндегі әуесқой көзсіз құмарлықтан, нәпсіден суынып, әділеттілік және мейірбандық сүйіспеншілігіне бір тоқтам болар ма екен?!» деп үмітпен болса керек.

Олай болғанда, ол да жұртшылыққа қылған артық сүйіспеншілік-тен тең есеп. Бірақ бұл жол өте ауыр, тым нәзік жол. Бұл жолда екіжүзді монтанылықсыз, жеңілтексіз бір тоқтам тауып, шешімге келіп, ізденген [кісі] ғана ісінің ілгері болуына, үстеме толығуына жету – бұл заманда сирек. Бұған ілімнің де үлкені, шыншылдық, күш-қайраттың да мықтысы, сүйіспеншіліктің жаратушы иеге де, әрі жаратылған бүкіл әлемге де өте жоғарғысы табылу керек. Бұлардың құралып жиылмағы қиынның қиыны, бәлкім еліктіргіш, қызықтырғыш нәрселер болар.

Баcына және [бір] өзіне өзгешелік беру – адам баласын бір бұзатұғын іс. Әрбір білімсіз наданның: «[Біз] діни оқу жолдарына кірдік» деп жүргені – біз бұзылдық дегенімен тең, бір болады.

Түпкі негізінде дана, оқымысты – бір сөз, алайда танып білуде басқаша.

/Жиекжол жазуы/: Мен Аллаға, Алланың періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, ақырет күніне, тағдырға әрі оның жақсылығы мен жамандығының Алланың жаратуымен болатындығына сенемін. Өлгеннен кейін қайта тірілу хақ.

/Жиекжол жазуында оның қазақша мағынасы да берілген/: Алла бар, бір, періштеләрі бар, кітаптарының сөзі рас, пайғамбарлары хақ, қийамет күні болмағы рас, жақсы-жамандық тағдыры бәрінен жоғары Алладан екен(і)не, өлген соң қайта тіріліп, сұрау(-жауап) беретұғынымызға илану.

Дүниеде анық, шынайы ілім бар, олар – айтылған, жазылғандар-ды дәстүрлі ілімдер, үлгілі сөздер деп те айтадылар. Бұл анық үлгілі сөздерге, шынайы ілімге жүйріктер оқымысты атанадылар. Әйтсе де [айбынды да құрметті және] бәрінен жоғары Құдай ешбір нәрсені себепсіз жаратпаған. Мұны көңілге бекітіп, саралап, «Алланың жарылқаушылығы, нығмет сыйлықтары туралы ойланыңдар» [деген] аятына (бұл – аят емес, ҳәдис) негізделген бұл шеберлігін Құдайдан көңілге бекітіп, саралап және ынтық құмар болып тағылым алушыларға тыйым жоқ. Бәлкім шеберлігінен, себебін білуге ынтық құмарлықтан жаратушысына ғашықтық шығады. [Айбынды да құрметті (және)] бәрінен жоғары Құдайдың табиғи жаратылысына, болмысына Оның құлының қалай ақылы жетпесе, дәл сондай ғашықпын деуші[лік] те орынсыз. Ғашық-машықтыққа, ынтық сүйгендікке жаратушы пәруардігер мен жанды жаратылыс ортасы байланыссыз, бәрінен жоғары Алланың жұмыр басты құлын сүйіспенділік және мейірбандылықпен бірге жаратқанын біліп, (жаратушы пәруардігер тарапынан болған) ынтық махаббатына (Оның құлы тарапынан) ынтызар сүйгендікпен ғана елжіреуді Құдайға ғашық болды дейміз.

Олай болғанда, [бұл] Құдай құпия сырына құл пенде өз ақылы жетерлік шамада ғана білсем деген әр[бір] істің себебіні ізденіп зерделеушілерге дана деп ат қой[а]дылар. Бұлар ақиқат шындық пенен өтірік жалғанды айыруға [және] себептеріні білуге тырысушылықтарымен бірге барлығы адам [баласы]ның пайдасы [үшін] ойын-күлкі түгіл, дүниедегі күллі керемет шырын тамашалар ләззәт[і] бұларға екінші дәрежеде қалып, бір ғана пәруардігәр Тәңірді табу, әр[бір] нәрсенің себебін табумен бірге ләззәт аладылар. Адаспай тура ізденген данышпандар болмаса, дүние ойран болар еді. Жаратушы құлының іс-амал қазығы – осы ізгі данышпандар және дүниеде әр нәрсе бұлардың тексеріп табуымен, дайындауымен (истихражымен) өрістеп, гүлденеді. Бұлардың ісінің көбі – осы жарық дүние ісі, солай бола тұрса да осы данышпандардың жасаған [және] таратқан істері: «Бұл дүние – ақыреттің егіндігі», – дегендей, ақыретке егіндік болатұғын дүниедегі игілік сол.

Әрбір оқымысты – данышпан емес. Әрбір данышпан – оқымысты.

Оқымыстылардың дәстүрлі ілімімен, айтылған-жазылған өнегелі сөздерімен мұсылман кісі еліктеу тақылеттес сенім ету жолына түседі. Данышпандардың ақыл-парасатқа, даналыққа негізделген қисынды дәлел-дәйектерімен жетсе, ақиқат, нық сенім болады.

Бұл данышпандардан мұрат-мақсаты тура, ой-ниеті түзу мұсылман данышпандары болмаса, басқа діннің данышпандары – егер сондайлық «Мені талап қылып іздесең, табасың» делінсе де, осы жарық дүниенің [әй және] адам баласы өмір сүруінің сырына жеткендерімен де, діннің шын ақиқатының танымына, ілім-біліміне жете алмағандар. Бұлардың көбі иманның жеті шартынан – бір Алланы танудан өзге[лер](іне), яғни алтауына қайсыбіреуі мақұлдамаушы, қайсыбіреуі күмәнді болып, сараптап анықтай алмағандар. Егер [сондайлық] бұлар дін ұстазымыз болмаса да, дінде басшымыз Құдайдың елшісі Пайғамбарымыз[дың (бәрінен жоғары] Алланың оған жақсылығы мен сәлемі болсын) [қадірлі де шыншыл ҳәдис сөзі]: «Адамдардың ең қайырлысы – жұртқа ең көп пайдасы тиетіні», – деген. Бұл данышпан[дар] ұйқы, тыныштық, көзсіз құмарлық, қызықтың бәрін қойып, адам баласына пайдалы іс[тер] шығаруына, яғни жарықты тауып, аспаннан жайды бұрып алып, ақылын тауып жүргізіп, әлемнің бір шетінен осы әзір жауап алып тұрып, от пен суға айласын тауып, мың адам қыла алмас[тай] қызметтер істетіп қойып тұрғандығы және әсіресе адам [баласы]ның ақыл-парасатқа, даналыққа негізделген ойға қонымды пікірін ұстартып, шын мен жалғанды [қалай] айыруды үйренкендігі, баршасы олжалық болған соң, біздің оларға борышты ризашылдығымызға талас жоқ.

Бұл заман дәуірінің молдалары данышпан атына қарсылас болады. Бұлары білімсіздік, мүмкін бұзық ой-пиғыл, «Адам баласы пайымсыздығы, білімсіздігі үшін өзіне дұшпан боладыға» тең есеп. Олардың шәкірттерінің көбі біраз араб-парсыдан тіл үйренсе, бір жарым болымсыз бәсеке жүргізуді үйренсе, соған мәз бо[лы]п, өзіне өзгешелік беремін деп әуре болып, [халыққа], жұртшылыққа пайдасы тимек түгіл, түрлі-түрлі зияндылықтар нәтижесін береді. Әй, қисынсыз әрекетпен, мақтанмен қарапайым қалың көпшілікті адастырып бітіреді. Бұлардың көбі әншейін тоғышар, надан болғанымен тұрмай, ақымақтық орынсыз істер, көк мылжыңдық, даңғойлық қалауы болса, орын алып жатса, (онда) шын ақиқатшыл сөз қайда келсе – осы дереу туралыққа қайтсын және тәлімденсін. Шыншыл, ақиқатшыл сөзге ор қазып, тор жасау – не деген әділеттілік (инсаф), құры өзімшілдік. Әрбір өзімшілдік – [әрбір] адам баласын бұзатұғын ой-пиғыл. Растықтың бір аты – ҳаққ. Ҳаққтың бір аты – Алла. Бұған қарсы қаруласқанша, мұны ұғып, әділеттілікпен жан-жақты қарауға керек. Мұндай іс-амал[дар]дан құдайсыздық, сенбеушілік қаупі де бар, тағы және Пайғамбарымыз-[дан] (Алланың оған жақсылығы мен сәлемі болсын) (жеткен сөзде): «Ақыр заманда бір жылдық бір күн болар», – дегенде, ақ көңілді, кең пейілді жолдастары (сахаббалар): «Бұ[л] бір жылдық күнде намазы нешеу болар?» – деп сұрағанда: «Оның шешімін сол заманның оқымыстылары білер», – деген сөзінен ғибратты тәлім алып қарасаң, заман дәуірі өзгерумен жөн-жосық, ережелер өзгерілмегенін білдіргені мәлім болады. Бұ[л] күндегі білімдер алу ісі ескі медреселер жолында болып, бұл заманға пайдасы жоқ болды. Соған қарай Ғосманияда әскери мектеп, кәмелет жасына жеткендерді тура жолға бастайтын мектептер салынып, жаңа жарғыға, ішкі тәртіп ережелеріне айналған. Мұндағылар ұзақ жылдар өмір өткізіп, [өлшеулі] ілімді [ғана] пайдасыз ұзақ бақастықтармен [үйретемін деп] күнін өткізіп, тіршілік дүниеде надан бір ессіз адам болып шығады да, ешбір амалға сай болуы, жарамдылығы жоқ болған соң, (айла-тәсілге көшіп) адам алдауға, адам аулауға салынады. Көбінесе мұндай ессіздердің насихат кеңесі де әсерсіз болады. Дүниенің абаттандырылғандығы, мамыршылық-пен гүлденгендігі бір түрлі ақыл-парасатқа, даналыққа нұр беріп тұратұғын нәрсе.

Жоқшылықтың адамды мақұлық айуанға ұқсастандырып жіберетұғыны да бар [болады]. Барлық бүтін дүниені және ілімін білмей қалушылық – бір үлкен зарары зор надандық, ол Құранда сөгілген (сынға алынған). Кімде-кім бұл өмірде өзіне өзгешелік беру ниетімен мал-байлыққа сүйіспенділігін аударған[дар] – жарық дүниеде, болмаса қайырымдылықта қолым қысқа болмасын [деп] және өзім біреуге дәмелі болмайын деп [мал-байлыққа] ынтықтығын аудармай ізгілікке бола адал кәсіппен тапқан дүние емес. Біз ілімді сатып, мал-байлық іздемек емеспіз. Мал-байлықпен ілім алмақпыз, пайда қылмақпыз. Өнер – өзі де байлық, өнерді үйрену – өзі де жақсылық. Бірақ ол өнер әділеттіліктен шықпасын, шариғатқа үйлесетін, мақұлдаушы болсын. Адамға әл-қадірінше рақымды, мейірімді болу – қарыз іс. Бірақ өзгелердің мейірбанды-лығына, қайырымдылығына сүйену – дұрыс емес.

Молдалар тұра тұрсын, әсіресе, бұл заман дәуірінің ешендеріне өте сақ болыңдар. Олар – әлем бүлікшісі, бұлардан зияндылықтан басқа ешнәрсе шықпайды. Өздері шариғат тәртібін таза білмейді, көбі білімсіз, надан болады. Одан асып, өзін-өзі дін жолын ұстану-шыларға лайық біліп және біреуді жеткізу әрекетін жасайдылар. Бұл іс олардың сыбағасы емес, бұлардың жеткізуі – шынайы емес, бұлар адам аздырушылар, тіпті адам түгіл дінге де зияндылығы көп. Бұлардың сүйенгені – білімсіздер, сөйлегені – ақиқатқа жанаспайды, дәлелдері – тәспілері мен сәлделері, одан басқа ешнәрсе жоқ.

Енді біліңіздер, е-е, балалар, әулет ұрпақтар! Бәрінен жоғары Құдайдың жолы деген жол – ең жоғары мәртебелі Алланың өзіндей өлшеусіз, шексіз болады. Оның жоғарғы шегіне ешкім жетпейді. Алайда сол жолға жүруді өзіне талап қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді. Жарық дүниеде түпкі мақсат-мұратың өз пайдаң болса, өзің өлшеулісің, ол жол – Құдайдың жолы емес. Әлемнен жиылсын, маған құйылсын, [менің] отырған орныма ағып келе берсін деген, ол не деген әділеттілік?

Сенен не түрлі болса да, не дүниелік игілігіңнен, не ақыл-парасатыңнан, не мал-байлығыңнан әділеттілік, мейірімділік секілді біреулерге жақсылық тигізу мақсат-мұратың болса, ол жол – Құдайдың жолы. Ол – өлшеусіз, шегі жоқ жол. Сол соңы жоқ жолға аяғыңды нық, берік бастың, өлшеусіз Құдайға жақын келу нәтиже беріп, ерекше ізгі құлдарының бірінен болу үміт(ің) бар. Өзге жолда не үміт бар? Кейбіреулердің [бар] өнері, бар мақсаты киімін түзету, жүріс-тұрысын туралау болады да, мұнысын өзіне бір байлық-дәулет біледі. Бұл істерінің бәрі өзін көрсету, өзін [өзі] қызық-думанға салып, бар ақылы көзіндегі оңтайлы ақымақтарға «бәрекелді» дегізу. «Осындай болар ма едік?» деп біреулер талаптанар, біреулер: «Осындай бола алмадық» деп күйінер. Бұдан не пайда шықты? Мұнша әуреленіп сыртыңды бір сүйген қауымыңа ұқсатарсың, (алайда) сыртқа қасиет бітпейді. Бәрінен жоғары Алла қарайтұғын жүрегіңе, боямасыз таза ықыласыңа қасиет бітеді. Бұл айнадай жылтырақшылыққа табынғандардың ой-зердесі, ақылы қаншалық өсер дейсің? Ақыл-парасаттылық өссе, ол түпсіз терең жақсылықты сүюшілікпен өсер.

Ең жоғары мәртебелі Құдай бүкіл әлемді өте жетік шеберлікпен жаратқан екен және адам баласын өссін-өнсін деп жаратқан. Сол өсіп-өну жолындағы адамның талап қылып ізденер борышты ісінің алды – ең алғаш досын көбейту. Ол досын көбейтудің табылуы – өзің өзгелерге қолыңнан келгенше достық жағдайында болу. [Бұның біріншісі] – кімге ниеттес достығың болса, достық жанашырлық – достық тілектестікті шақырады. Ең аяғы – ешкімге қастық ойламай, жаулық сағынбастық.

Және өзіне өзгешелік беремін деп өзін тіл(і)мен, не болмаса мінез-қылығ(ы)мен өзін өзі артық көрсету мақсатынан аулақ болу.

Бұл өзін [өзі] артық көрсету екі түрлі. Біріншісі – әр[бір] жаман-шылықтың жетегінде, жағасында тұрып, адамның адамлығын бұзатұғын жаман қылықтан бойын жиюшылық, бұл адамға нұр болады.

Екінші – өзін [өзі] өзгешелікпен артық көрсету адамдықтың [нұрын], гүлін бұзады.

Қастық қылу, қор тұту, кеміту – олар жаулық шақырады. [Және] өзі өзін өзгеше боламын деудің түбі – мақтан (болады). Әрбір мақтан – біреуден асамын деген күншілдікті оятады да, күншілдік – көре алмаушылықты қозғайды.

Бұл үш түрлі істің жоқтығы адамның көңіліне, жан-жүрегіне тыныштық береді. Әрбір көңіл, жүрек тыныштығы көңілге талап салады.

Барлық адам баласын қор қылатұғын үш нәрсе бар. Содан қашу керек.

Бірінші – надандық, екіншісі – еріншектік, үшіншісі – залымдық деп білесің. Надандық – ілім-білімнің жоқтығы, дүниеден еш[бір] нәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік – қараңғылықтың, айуандықтың өзі болады. Еріншектік – барлық дүниедегі өнердің жауы. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, (рухани) кедейлік – бәрі осыдан шығады. Залымдық – адам баласының қас жауы. Адам баласына жау болса, адамшылықтан бөлінді, бір жыртқыш мақұлық есебіне теңдей болып қосылды.

Бұлардың емі – жаратушысына ынтық сүйіспенділік пен жара-тылған бүкіл әлемге мейірімділік, қайратты, тұрлаулы, әділет[ті], ісінің алды-артын байқарлық ілім[і], білімі болсын, ол ілім-[білім]і Құдайға ұюшы болсын. Нақ атап айтқанда, бәрінен жоғары Құдай бұл әлемді жаратты, ерінбеді. Ең жоғары мәртебелі Құдай келісіммен, даналықпен өте жетілген бір жолға салып жасады. Сіздердің ісіңізде [де] бір жақсылықты негіз қылып, арқа сүйерлік шеберлікпен болсын. Және бәрінен жоғары Құдай әр не жаратты, бір түрлі пайдалы, тасаланып тұрған жасырын сыр, құпиясы бар. Сенің де ісіңнен бір зияндық[тар] шығып кеткендей болмай, көп нәтиже боларлық, пайда тиерлік бір үміті бар іс болсын. Бұларсыз бейнет іс – пайдалы еңбек болмайды. Бұларсыз мінәжат етіп жалбарыну да – (шын мәніндегі) құлшылық ету болмауы мүмкін.

Біліңіздер, ең жоғары мәртебелі Құдай ешбір нәрсені мағынасыз жаратпады және ешбір нәрсеге негіздемесіз міндеткерлік етпеді. Бәрінің түпкі сыр-мағынасы, [бәрінің] түрткі себеп-салдары бар.

Біздің қарапайым қалың көпшілік былай [тұра] тұрсын, ілім жолына ынтық сүйіспеншілігі барларға, парыз себептерін білуге ынта-ықылас ыждаһаттылығы болуы керек. Сіздер әрбір іс-амал қылсаңыз, ізгілік деп қыласыз. Ізгілікке [бола] мақсат қылып ниет етесіз, ниет – оның парызынан түсінік. Пайғамбарымыз[дың] ([ең жоғары мәртебелі] Алланың оған жақсылығы мен сәлемі болсын) [қадірлі де шыншыл ҳәдис сөзі]: «Іс-амалдар тек қана түпкі ниеттерге байланысты», – деген. Енді дәрет алуға, намаз оқуға, ораза тұтып ұстауға ниет айттыңыз, бұл құлшылық етулерде шынайы, сыртқы ниетіңізде қалыпсыз дін тәртібін ұстанушылыққа, ғибадат жасауға жетпегендігі кемшілік, олқылық емес пе? Сіздің ішкі дүниеңіздің таза болуы ол Аллаға сенім болып, бұл сыртқы, шынайы құлшылық етуіңіз Аллаға сенімді болғаннан соң ғана парыз болған. Сіздің шынайы, сыртқы ғибадат жасауыңыздағы құлшылық – ішкі дүниеңіздегі, жүрегіңіздегі иманның көлеңкесі және сол иманның нұрланып тұруына көрік үшін бұйрылған. Сондықтан ғұлама ғалымдар: «Иман екеу емес, біреу, бірақ ізгі құлшылық етумен нұрланады. Мінәжәт жасау жоқ болса, күңгірттенеді. Бәлкім сөну қаупі де бар», – деген. «Егер білімсіздер, надандар ол құлшылық етудің, мінәжәт жасаудың ішкі сырын ескермей қылса, соны жасап жүріп, иманы сөнер», – деген менің қаупім бар.

Олар: «Құдайдың бізге бұйырғаны – жеке осы құлшылық ету екен, біз осыны қылсақ, мұсылманшылық толық болады» деп ойлайды. Ол құлшылық ету – күзетші еді.

Уа, күзетші күзеткен нәрсесінің амандығын ойламай, бір ғана ояу тұруын мақсат қылса, ол не күзет? Күзеткен нәрсесі қайда кетеді? Мақсат – күзетілген нәрсенің амандығы, тазалығы емес пе?

Әй, ишара белгілерден хабарсыздар, қара! Бұл құлшылық етудің бір үлкені – намаз. Ол намаздан әуелі дәрет алу, одан соң ғана намазға кірісу. Ол дәреттің алды – жуынып тазалану (истинжа) еді. Мұны бір берік ойлап тұр. Соңы – екі аяққа сулы қолмен сүртумен (мәсҳ) бітуші еді. Бұлар барлығы, болмаса көбі ишара белгілер [еді]. Жуынып тазалануда құйрығыңызды жуасыз, [ол] сіздің құйрығыңыздың ешкімге керегі жоқ еді.

Онымен сіз енді тазалыққа кіргендігіңді, толық ықыласыңды көрсетіп, соңында ішімнің мөлдірлігінің анықтығын жұртшылық көрер, сыртымды да таза жүретін мүлтіксіз етемін және көзге көрінбейтұғын тасаланған ішкі ағза мүшелерімді де мінсіз етемін, бұл тазалығымның үстінде Аллаға дұға-тілек етемін деп әзірленесіз.

Енді намаздың аты – салауат. Салауат – дұға-тілек мағынасында деген.

Айақда, мойында болған сулы қолмен сүртулер (мәсҳтар) – ол жуу емес, өздері де жуулы деп көрсеткен ишара белгілері.

Намаздан ең алғаш құлақ қақтыңыз, егер сондайлық ең жоғары мәртебелі Алланы жоғарыда деп тұратын жерін айғақ етпесең де, керексіз созу әдепсіз болып, айып теңізіне батып көмілдім, ендеше, жарық дүниенің көзсіз құмарлығына батырмай, қолымнан тарт, яғни құтыларлық жәрдем бердің ишара белгілері.

Одан соң (намазда) түрегеліп тұрып, қол байлау – құл қожайын алдында тұру жоқ-жітіктер патшасы алдында тұрғаннан артық, [бәрінен жоғары] Алланың сый-құрмет дәрежесіне, құдіреттілігіне, өзінің әлсіздігіне танып мойындаушылығының беріктігін көрсет-кен[ге] ишара белгілері.

Құбылаға қарау – егер сондайлық ең жоғары мәртебелі Құдайға ешбір орын мүмкін емес болса да, қасиетті жерге тәжім етулерін, қажылыққа баруларын парыз еткен орынға жүзін қаратып, сондағы дұға-тілектей қабылдыққа жақын болар ма екен деген белгі ишаралары.

Одан соң ереже бойынша құбылтып, тамылжытып Құран оқылуы, нақ атап айтқанда, алғашқы (фатиҳа) сүресін оқисың, алайда мұнда сөз ұзарады. Ол алғашқы сүресінің мағыналарында көп сыр бар.

(Намазда) белуарға дейін тізе бүгу (рукуғ) – айқын бар Құдайға бас ұру алдында соған ұқсас ол да ишара белгілер. Иіліп тәжім етулер (сәжделер) – ең әуелгісі – жерден жаралғанына танып мойындаушылығы[ның алды], екіншісі – және жерге қайтуына мойындап танушылығы, бас көтеруі – (арғы бақи дүниеде) және тіріліп, сұрау(-жауап) беруіне ұғынып мойындаушылығының белгі ишаралары.

(Намазда) соңғы отыру жағдайы – дұға-тілектің ақырында Аллаға сәлемдесу, құрмет көрсету, содан иманға келген сөздерін («Алладан басқа Тәңір жоқ және Мұхаммед Оның елшісі») айту, содан Пайғамбарымызға [(Алланың оған жақсылығы мен сәлемі болсын)] салауат айту үшін ең ақыры сәлеммен аяқтайсыз. Нақ атап айтқанда, [бәрінен жоғары] Алладан не тілеп дұға қылдыңыз, ол дұға-тілектің қазынасы[на] барлық мұсылмандарды ортақтастыр-ып, оларға да саламатшылықтар, амандықтар тілеп және шапағаттылық тілеп бітіресіз.

Уа, бұл сөзден не ғибрат, тәлім алдық?

[Соңы].

[Хатқа түсіруші (жаз‘ушы) молда Мүррсейіт Бекі марқұм баласы].