ТӘУЕЛСІЗДІК ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТАРИХ

Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» бағдарламалық мақаласында қоғамдық өмірдің түрлі аспектілері, соның ішінде Қазақстанның тарих ғылымы саласына қатысты бірқатар маңызды және тағдыршешті бастамалар көтерілді. Атап айтсақ, 1921-1922 жылдардағы жаппай ашаршылық, «Ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихы» академиялық көптомдық басылымының жаңа нұсқасын жазудың өзектілігі, Отанымыздың қысқаша тарихын дайындаудың маңыздылығы секілді мәселелер де баяндалды. Президенттің осындай ұсыныстары және басқа да жаңа бастамалары қоғамның рухани жаңғыру, ұлттық жаңғыру және халықтың ұлттық кодын қайтару тұрғысында маңызды шешімдер болып табылатыны анық.

Ұлы ойшыл әл-Фараби әрбір азаматты өткеннің алдында жауапты деп есептеді: «Әке өз балаларының іс-әрекеттеріне жауапты болғандай, әрбір халық өз тарихының алдында жауапты». Мемлекет басшымыз да біздің өткенімізге, тарихымызға құрметпен қарайтынын көрсетті.
Президент Қ.Тоқаев бірнеше әрекеттің болғанына қарамастан, біз әлі күнге дейін өз еліміздің ұлттық мүддемізге сай келетін шынайы тарихын жаза алмағанымызды өкінішпен атап өтті. Еліміздің тарихы жаңа ғылыми көзқарастармен және жинақталған дереккөздер негізінде жазылуы керек екенін орынды. Ұлттық тарихымызды зерделеу және оны кеңінен насихаттау ерекше стратегиялық маңызы бар мәселе болып табылатыны да айтылды. Осыған байланысты ел Президенті Қ.Тоқаев көптомдық жаңа академиялық басылымды жазуға бастамашы болуда. Ел Президентінің бұл ойларымен келіспеу мүмкін емес.
Біздің ойымызша, жаңа академиялық басылым ұлттық тарихты Орталық Азияда, Еуразия даласында ғана емес, одан да алыс шет елдерде орын алған маңызды оқиғалардан қол үзбей, жалпыға ортақ тарихтың бір бөлігі ретінде дәйекті, қисынды және жүйелі түрде жария етуге арналуы керек. Сақтар, ғұндар, ортағасырлық түріктер, қыпшақтар, кейіннен қазақтар да әлемдік тарихты дамытуда маңызды рөл атқарғаны жасырын емес екендігін Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев та атап өтті. Біз мемлекеттілігіміздің мыңжылдықтар тарихын, ата-бабаларымыз­дың әлемдік өркениетке қосқан орасан зор үлесін паш етуге тиіспіз. Бұл – бүгінде тарихшы қауымның тура міндеті, ел алдындағы кәсіби парызы.
Қазақстанның шынайы тарихы жан-жақты және толық зерттелмеген, ал бұрынғы ғылыми зерттеулердің қорытындыларында Қазақстанның еркіндігі мен тәуелсіздігінің жария етілген идеалдарына, сондай-ақ ел Конституциясында бекітілген қағидаттар мен стандарттарға, Қазақстан билігінің зайырлы және демократиялық сипатына қайшы келетін үрдістік және еуроцентрис­тік тәсілдер басым.
Отандық тарихты жаңа форматта, сананы деколонизациялау, декоммунизациялау және десоветтеу бағытында жазу, бізге ғасырлар бойы сіңдірілген қоғамдық және күнделікті сананың әділетсіздігі мен бұрмалануын түзету, шынайы тарихымызға және өзіндік әрі қайталанбас мәдениетімізге деген мақтаныш сезімі егемен Қазақстанның әрбір азаматының санасына тәуелсіз мемлекет құрылысының іргетасы болып табылатынына сенім ұялату үшін аса қажет.
Өкінішке қарай, қазіргі басылымдарда ұлттық тарихтың көптеген кезеңдері тиісті түрде жарияланбаған, сонымен қатар басқа мемлекеттердің идеологиясы үшін бірқатар ауыр және қарама-қайшылықты тақырыптарды айналып өту тәсілдері орын алады. Бұл туралы Президент Қ.Тоқаев та өз мақаласында ашық та айқын атап өткен болатын. Бұрынғы ғылыми басылымдар біздің қоғамның өткенін өте үстірт, фрагменттік, схоластикалық және тіпті догматикалық түрде көрсетеді. Өкініштісі, біз әлі күнге дейін толық еуроцентристік көзқарастардан, кеңестік идеологиядан бас тартқан жоқпыз. Ғылымды қаржыландырудың жетіспеушілігінен біздің тарихымыздың көптеген аспектілері толық зерттелмегендігі анықталып отыр.
Жаңа академиялық басылым Қазақстан азаматтарының бойында «жаңа қазақстандық патриотизмді» бекітуге, алдыңғы ұрпақтың іс-әрекетіне деген терең құрмет сезімін қалыптастыруға және Қазақ елінің халқын біріктіруге арналуы тиіс. Ол – талқылауға жатпайтын аксиома.

Бүгінге дейін әлем біздің ерекшеліктерімізді білмейді

Дәстүрлі қазақ қоғамының феномені, өзінің бірегей поэзиясы, қайталанбас әрі бай тілі, баға жетпес тарихи аңыз-әңгімелері, шежіре жүргізу өнері, алуан түрлі діни ұғымдары, отбасы, неке, тұрмыс саласындағы бірегей әдет-ғұрыптары тиісті дәрежеде зерттелмегендіктен танымайды. Дала тұрғындарында ұлттық және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, жасы үлкен адамға, қонаққа деген шынайы құрмет болды. Мысалы, Ресей империясының құрамында болған кезеңде біз еуропалықтардың өздері бас иген билер сотынан айырылдық. Бір таңғаларлығы, дала тұрғындарының қоғамында түрме болған жоқ, өйткені көптеген даулы мәселелер түрме торларына жетпей ақылмен шешілді. Осыны біз әлі күнге дейін әлемге паш еткен емеспіз!
Қазақ хандығының Ресей империясының құрамына дипломатия­лық және әскери жолмен қосылуы мен кейіннен оның әскери-шаруа­шылық отарлануы мәселелерін қайта қарау жаңа көзқарастарды талап етеді. В.Ключевский, Н.Карамзин, В.Соловьев секілді зерттеушілердің өзі Қазақстанның Ресей империясы құрамына ерікті түрде қосылуы туралы мәлімдемей, өлкедегі патша өкіметінің басқыншылық саясатына, оның әскери-саяси аспектілеріне көбірек көңіл бөледі.
Біз тікелей мұрагерлері болып табылатын Алтын Орда мен Қазақ хандығының құрылуы мен қыз­меті туралы ғылыми тұрғыдан түсіндіру мен жариялауда көптеген олқылықтар бар. Ұлық Ұлыс – Қазақ хандығының бастаушысы. Жошы Қазақстан аумағында жерленген. Ұлық Ұлыстың және Қазақ хандығының билеушілері, көрнекті өкілдері Түркістан мен Сарайшықта жерленген. Еліміздің аумағында 600 жылға жуық уақыт бойы билік еткен Шыңғыс тұқымдарының билігі ұзаққа созылды. Еуроцентристік көзқарастардың ұзақ уақыт үстемдік етуі, коммунистік жүйенің диктатурасы, оның Отан тарихын біржақты түсіндіруі, кеңес заманында Ұлық Ұлысты зерттеуге қатаң тыйым салу осы дәуірмен байланысты кейінгі орта ғасырлар кезеңінің аз зерттелуінің және Ұлық Ұлыстың Қазақ хандығынан жасанды түрде ажыратылуына алып келгені мәлім. Ал қазақ хандарының өмірі мен қызметінің тарихын зерттеудің жекелеген және фрагменттік әрекеттері өкінішті аяқталды, сол Ермұхан Бекмахановтың тағдырын мысалға келтірсек болар еді.
Туған жерге ерекше қарайтын ата-бабаларымыздың ерлігі мен батылдығы арқасында Еуразия құрлығының үлкен аумағы бізге бұйырды. Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев та Қазақстан жерін басқа мемлекеттер өкілдерінің меншігіне беру мүмкін еместігін ерекше атап өтті.
Отарлық сипаттағы тарихта туыстас Орталық Азия өңірімен еркін ынтымақтастыққа мүмкіндік бермей, мәдениеті және өркениет­терімен дербес әрі толығымен бейбіт, сауда, тіпті достық һәм туыс­тық байланыстардың қалыптасу сәттерін саналы түрде төмендетіп көрсетті. Осыған дейін мүлде басқа тұрғыда қарастырылып келген қазақ-жоңғар және қазақ-қытай қатынастарын жаңаша және мүлде жаңа тұжырымдамалық тұрғыдан қарастыру керек. Біз әлі күнге дейін көшпелі Қазақ және Жоңғар хандықтары арасындағы әскери қақтығыстарды қоздырудағы көрші империялардың рөлі туралы ашық жазған жоқпыз.XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстан Ресей империясының
түпкілікті рәсімделген колониясына айналғаны мәлім

Патшалық Ресейдің аграрлық саясатының отарлық бағыттылығы, әсіресе Қазақстанның солтүстігіндегі жергілікті және қоныс аударушы халық саны арақатынасының біртіндеп өзгеруіне алып келді, бұл кейбір саясаткерлерге біздің солтүстік жерлеріміздің қоныстанбағандығы мен көшпелі және жартылай көшпелі шаруа­шылықтың артта қалғандығы туралы айтуға себеп болуда. Егер біздің ата-бабаларымыз басқа баламаға ие болған болса, онда біздің еліміз әлемдегі ең ірі мал шаруашылығы базасына айналуы әбден мүмкін еді. Мысалы, XVIII ғасырдың 70-жылдарының ортасында Қыпшақ ұлысының старшинасы Сұлтанмамет сұлтанның өзінде кемінде 20000 жылқы болғанын мұрағат материалдары дәлелдейді.
Қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығы біртіндеп құлдырады. Патша өкіметі қазақ жерлерін ашық басып алды және байырғы халықты неғұрлым құнарлы әрі ғасырлар бойы қоныстанған жерлерінен қатаң ығыстырды. Шикізат пен минералды ресурстарды ешкім ойламаған жабайылықпен өндірді. Патшалықтың отарлық саясатына қазақ халқының көрнек­ті тұлғалары қарсы шықты. Бұл кезең мұқият зерттеуді қажет етеді.
ХХ ғасырдың басында ұлттық саяси партияларға трансформация­ланған, қалыптасып келе жатқан алдыңғы қатарлы қазақ зиялыларының басқаруымен петициялық қозғалыс жаппай орын алды. Қазақ халқы өзінің тапталған намысы мен құқығын қорғай бастады. Қазақ депутаттары Ресей Мемлекеттік Думасының жоғары мінберінен қазақ қоғамының проблемалары туралы дауыстап мәлімдеді. Ғалымдар мен мұрағатшылардың Алаш қозғалысы бойынша үлкен эпистолярлық және жазбаша материалдар жинағанына қарамастан, жоғары оқу орындары оқулықтарында олар тиісті көрініс таппады және тиісті бағасын алмады. Әсіресе Қазақстанның болашақ мемлекеттік құрылысына, қазақ тілі, жер пайдалану, табиғи ресурстарды бөлу, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын дамыту саласында жылдар бойы жинақталған мәселелерді шешуге қатысты олардың теориялық көзқарастары маңызды болар еді. Қазақ зиялыларының теория­лық пайымдаулары мен ғылыми есептеу­лері қазіргі ұрпақтарына аймақтық және континенттік интеграциялық қауымдастықтарға кіру кезеңінде бұрынғыдан да қажет екені сөзсіз.
Осы уақытқа дейін Қазақстандағы ашаршылық, әсіресе 20-жылдардың басындағы жаппай саяси қуғын-сүргін, тұтас халықтарды жер аудару және Отанымызды нағыз «лагерь» республикасына айналдыру мәселесіне тиісті түрде көңіл бөлінбеді. Атап айтатынымыз, Президент Қ.Тоқаев өз мақаласында кәсіби тарихшылардың күшімен 1921-1922 жылдардағы жаппай ашаршылықты мұқият ғылыми тұрғыдан зерделеу қажеттігіне ерекше назар аударды. Мұның ұлттың рухани жаңғыруы тұрғысынан, тұжырымдамалық тұрғыдан дұрыс әрі маңызды екені атап өтілді. Сол жылдары біздің миллиондаған отандастарымыз аштықтан қаза тапты, жерлес­теріміздің көбі республикадан тыс аймақтарға аштықтан қашып бас сауғалауға мәжбүр болды.
Президентіміз аштық болмаса, біздің отандастарымыздың саны бүгінде әлдеқайда көп болатыны жайлы дұрыс пікір білдірді. Біз аштан қырылған жерлестеріміздің есімдері мен тектерін анықтамақ тұрмақ, олардың нақты санын білмейтіндігіміз туралы да шындықты ашып айтты. Шынында да, біз осы трагедияға құқықтық баға беруіміз керек. Аштықтан қайтыс болғандардың мәліметтер базасын құру қажет.
Ұлы Отан соғысы жылдарында қазақстандықтардың жалпы жеңіске жетуіне қосқан үлесіне толық баға берілген жоқ. Сол кезде барлық майданда 1,3 миллионға жуық жерлестеріміз фашизмге қарсы ерлікпен шайқасты. Атақты Панфилов дивизиясы фашис­терді Мәскеуге жақын жерде тоқтатты. Мәскеудің әнұранында КСРО астанасын қорғап, қаза тапқандарға терең құрмет көрсетіп, қазақстандықтардың атын атайтыны бекер емес. Қазақстандықтардың әскери тұтқындардың концлагерьлерінде болу тарихы, соның ішінде олардың «Түркістан легионының» құрамына мәжбүрлі қатысуына да тиісті және бір мәнді бағасы берілмеді. Мұндай өзінің шынайы бағасын алмаған тарих ақтаңдақтары өте көп. Бұрынғы жүздеген және мыңдаған әскери тұтқындар дерегі әлі қалпына келтірілген жоқ. Сондықтан ел Президенті Қ.Тоқаевтың Жарлығымен Мемлекеттік комиссия құрылды, ол өткен ғасырдың 20-50-жылдары қудалауға ұшыраған азаматтарымызды толық ақтауға тиіс.
КСРО басшылығының қазақ жерлерінің бір бөлігін көрші республикалар құрамына заңсыз және ерікті түрде беру саясатына мұқият талдау жасалмады. Ұзақ уақыт бойы Семей ядролық полигонының құрылуы және оның жұмыс істеуі жабық және аз қамтылған тақырып болды, оның теріс салдарынан әлі күнге дейін Отанымыздың 1,5 миллионға жуық азаматы зардап шегуде. Бұл мақалада Мемлекет басшысы осы мәселеге кездейсоқ тоқталған жоқ.
Ғалымдар осы уақытқа дейін қазақ халқының XX ғасырда бірден екі ірі империяның құлауы мен әлемнің «қалыптасуына» (Ресей империясының 1916 жылғы ұлт-­азаттық қозғалысы барысында және бүкіл социалистік лагерь, содан кейін Кеңес Одағының 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі кезінде) сіңірген еңбегі бар екенін ашық мәлімдемеген. 70 жылдың ішінде әлемнің екі ірі империясының жойылуына тек ерекше құмарлық заряды бар арнайы этникалық топтар ғана себеп бола алады.

Әлемнің 40-тан астам мемлекетіне бытырап кеткен қазақ этно­сының жартысына
жуығының тағдырыұмыт қалды

Ұлттық тарихты зерделей және тиісті түрде жария ете отырып, біз бүгінде әлемнің 40-тан астам мемлекетіне бытырап кеткен қазақ этносының жартысына жуығының тағдырын ұмыт қалдырамыз. Олардың қалыптасуы да бірнеше ғасырлар бойы, тіпті мыңдаған жылдар бойы жүрді. Олар қазақ халқының тілін, мәдениеті мен тарихын Қазақстанда қалған бауырластарына қарағанда жақсы сақтай алды десек қате болмас. Сондықтан да Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев шетел азаматтары үшін Қазақстанның қысқаша тарихын жазуға бастама көтерді.
Тұтастай алғанда, бұрын аз зерттелген немесе толығымен қамтылмаған отандық тарихтың мәселелері жаңа тұжырымдамада тиісті көрініс табады. Елдің көптомдық тарихын жазу да сөзсіз қажеттіліктің бірі.
Ұлттық тарихтың жаңа мазмұндамасы Қазақстан тарихының бірегейлік үйлесімін, қандай да бір этнотерриториялық бірлестіктер – жүздердің тарихын, сондай-ақ шағын аудандардың тарихын айқын болжауға мүмкіндік береді. Бұл тәсіл Қазақ елі азаматтарын өздерін шағын аймақтың өкілі, кең аймақтың тұрғыны және соңында бүкіл елдің азаматы ретінде анықтау­ға мүмкіндік береді.
Бірегей тарихпен қатар көрнек­ті тарихи тұлғалардың ғана емес, сонымен қатар әртүрлі дәуірлердегі қарапайым адамдардың күнделікті өмірі туралы материалдарды кеңінен зерттеу болжанады.
Жаңа академиялық басылым өзінің ата-бабаларын жалған мадақтаусыз, жалпы әлемдік деңгейдегі оқиғалардың өрістеуі аясында қазақ тарихының ерекшелігі мен қайталанбастығын ашу мақсатын көздеуі тиіс.
Әрине, бұл шара, біздің Президенттің ойынша, Қазақстанды бүкіл әлемге танымал етуге мүмкіндік береді. Мемлекет басшысының әрбір халық басқа мемлекеттердің идеологиясына сай емес, өз тарихын өзі жазуы керек деген тағы бір маңыз­ды ойымен келіспеске болмайды. Әлемнің көптеген елдерінде мұндай тәжірибе бар. Мысалы, «АҚШ-тың қысқаша тарихы» бүкіл әлемге таралады. Немесе Армения өзінің 3 миллионнан астам шетелдік диаспорасы үшін де осындай кітаптар шығарады. Қазақстаннан тыс жерлерде 5 миллионнан астам отандасымыз тұрады, олар да осындай басылымға мұқтаж. Төл тарихымызды шетте қызығып оқығанда ғана біздің тарихымыз бен бай мәдениетімізді бұрмалап, мыңдаған жылдық мемлекеттілік тарихымызға ешкім дау айта алмайтын еді. Жақында Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ұжымы тәуелсіз еліміздің тарихында тұңғыш рет Кембридж университетінің баспасымен бірігіп Ш.Уәлихановтың таңдамалы шығармаларын ағылшын тілінде жариялады.
Президент Қ.Тоқаев өз мақаласында халық өзінің ұлттық тарихынан бас тартқан жағдайда ұлтты күтетін жағымсыз салдарлар туралы: «Өз тарихынан айырылған халық, өткенін ұмытқан ел өзінің қайда екенін және қазіргі уақытта немен айналысатынын білмейді және болашақта оны не күтіп тұрғанынан бейхабар» деп Алаш көсемінің ойын келтіреді, бұл пікір осы күнге дейін өз өзектілігін жоғалтпады.

Зиябек ҚАБЫЛДИНОВ, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры, ҚР ҰҒА корреспондент- мүшесі