ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЕТІСТІГІ: ҒАРЫШ АЙЛАҒЫН САҚТАП ҚАЛУДАҒЫ ЕЛБАСЫ ЕҢБЕГІ

Тәуелсіз елдің тарихында ғарышты игеру мен қазақ ғарышкерлерінің айға салған сапары деген ерекше бөлім бар. Біздің жас мемлекетіміз үшін үш ғарышкеріміздің зеңгір көкке көтерілуі, зерттеу жүргізуі — үлкен жетістік. 1991 жылғы 11 қыркүйекте Президенттің Жарлығымен құрылған Қазақ КСР ғарыштық зерттеулер агенттігінің базасында пайда болды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 1991 жылы Байқоңырға ғарыш айлағы мәртебесін шешу үшін үш рет келді.

Байқоңыр Кеңес Одағының ыдырауы жағдайында Қазақстанның меншігіне өтті, өйткені ол біздің Республиканың аумағында болды. Кеңес Одағының ыдырауы қарсаңында 1991 жылғы 31 тамызда «Байқоңыр» ғарыш айлағы Қазақстанның меншігі болып жарияланды, сол жылғы қазанда тұңғыш қазақ ғарышкері ғарышқа ұшты.

Қазақ ғарышкерінің ғарыштық және ғылыми ұшу бағдарламасын жасауға Республиканың ең үздік ғалымдары жұмылдырылды. Қазақ КСРО Ғылым Академиясының президенті Өмірзақ Сұлтанғазин Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша бұл жұмысты өзі басқарды. Сонымен қатар, оның басшылығымен ғарыштық зерттеулер институты құрылды, ол ғарыштық ұшу бағдарламаларын жасады. Эксперименттердің ғылыми бағдарламасын дайындау белгілі ғалым Нағима Айтхожинаға жүктелді. Ұшу бағдарламасының тікелей басшысы болып Виктор Дробжев тағайындалды. 1991 жылы 2 қазанда КСРО еңбек сіңірген сынақ ұшқышы, Кеңес Одағының Батыры Тоқтар Әубәкіров «Союз ТМ-13» ғарыш кемесінде ғарышқа аттанды. Кеңес-Австрия экипажының құрамында-командир-ресейлік ұшқыш-ғарышкер Александр Волков және өз елдерінің ғарыш жылнамасының бетін ашқан екі зерттеуші ғарышкер — Тоқтар Әубәкіров пен бірінші австриялық ғарышкер Франц Фибек бар. Ғарыш экспедициясы кезеңінде 1991 жылғы 2-10 қазан аралығында Тоқтар Әубәкіров Қазақстанның ғылыми зерттеулері мен эксперименттерінің алғашқы бағдарламасын орындады.

1993 жылғы 25 ақпанда ҚР Президентінің Жарлығымен Қазақ КСР ғарыштық зерттеулер агенттігі Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанындағы Ұлттық аэроғарыш агенттігі болып қайта құрылды. ҚР ҰАК бас директоры болып тұңғыш қазақ ғарышкері, Кеңес Одағының Батыры, сынақшы-ұшқыш Тоқтар Әубәкіров тағайындалды. Ал Байқоңырда қазақстандық ғалым Мейірбек Молдабековтың басшылығымен «Байқоңыр ғарыш айлағы» ҰАК басқармасы құрылды. Қаражаттың жетіспеушілігінен біртіндеп нашарлап, мамандардың Ресейге жаппай кетуі басталған ғарыш кешенін сақтау үшін шұғыл шаралар қабылдау қажет болды.

1994 жылғы 28 наурызда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Ресей Федерациясының Президенті Борис Ельцин Байқоңыр бойынша жауапты шешім қабылдап, «Байқоңыр «ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі қағидаттары мен шарттары туралы» мемлекетаралық келісімге қол қойды, онда екі егемен мемлекеттің тарихында алғаш рет «Байқоңыр»ғарыш кешенін жалға алу туралы мәселе қойылды.

Бұл қадамның Ресей мен Қазақстан үшін тарихи маңыздылығын түсіне отырып, Байқоңыр ғарыш айлағының ғылыми-техникалық және зияткерлік әлеуетін сақтауға, екі мемлекеттің мүддесі үшін ғарыштық зерттеулердің одан әрі дамуын қамтамасыз етуге ниет білдіре отырып, 1994 жылғы 10 желтоқсанда осы келісім негізінде Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасында «Байқоңыр» ғарыш кешенін жиырма жыл мерзімге жалға алу шартына қол қойылып, тағы он жылға ұзартылды.