ЕЛБАСЫНЫҢ ТІЛ МӘСЕЛЕСІНЕ АРАЛАСУЫ

Кеңес Одағы тарап, құрамындағы мемлекеттер егемендігін алғаннан кейін әр елдің ішкі саясаты өзінше жүргізіле бастады. Солардың қатарында Қазақстан да мемлекеттің ішкі жұмыстарында тіл мәселесіне баса назар аударды. Жетпіс жыл бойы Мәскеуге бағынып, солардың тілінде сөйлеп үйренген халықтың бірден қазақшаға үйреніп кете қоюы да оңай емес еді. Сол уақытқа дейін іс қағаздары да, заңдар мен ережелер де орыс тілінде жазылды. Тіпті, жоғары оқу орнына түсу үшін де орыс тілін білу міндеті тұрды. Сол кездегі саясат пен биліктің әсерінен өзі қазақ болса да тілі орысша шыққан ұрпақ көп болды. Ел тәуелсіздігін алып, өз билігіміз өзімізге тигеннен кейін билік туған ана тілімізді бірінші орынға шығаруға жұмыс істей бастады. Бірақ бәрін де жұмсақ, жайлы етіп жасауға тырысты.

Елбасы өзінің «Тәуелсіздік белестері» атты кітабында қазақ тіліне ресми мәртебе беру жайлы былай дейді:

«Тағы бір өткір мәселе Қазақстан Республикасындағы тілдер мәртебесі туралы болды. Бір жағынан алғанда, ұзақ уақыттардан бері қиын жағдайда болған мемлекеттік тіл – қазақ тілін қайта түлету мен дамыту үшін нақты шаралар қабылдау қажеттігі тұрды. Екінші жағынан алғанда, қазақ тілін дамытуды Қазақстандағы орыс және басқа халықтардың тілдеріне қысым жасау есебінен жүргізуге үзілді-кесілді болмайтын еді. Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде тану өздігінен алғанда ешкімді де кемсітпейтін. Бұл қисынды және заңды шешім болатын. Қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізуді енгізуді дүмбілез бюрократтардың тәлкегіне берген жерде, әсіресе жергілікті жерлерде, асығыс шешімдер, әрине, өзінің жағымсыз рөлін көрсетуі әбден мүмкін еді. Бұл кейбір жерлерде қабылданып қойған Тілдер туралы заңды жою керек деген әңгімелердің тууына түрткі болды. Осы бір көкейтесті мәселе сол кездерде жан-жақты Конституциялық комиссияның мәжілістерінде ғана емес, көптеген басқа да жиналыстарда талқыланды. 1992 жылғы 11-12 қарашада өткен әкімшілік басшылары мен жергілікті кеңес төрағаларының Республикалық кеңесінде мен қатысушылардың назарын мынаған аудардым:

«Тіл мәселесі ешқашанда арзан популизмнің, көпірме сөзді сәудегерліктің өзегіне айналмауы керек. Қабылданған заңды тоқтатып қоюмен Қазақстанда тыныштық орнатуға болады деп шынымен біреулер ойлай ма екен? Қасақана айтпайтын адамға, қазақ тілінің мүшкіл жағдайда екені, әңгіме осы тілді құтқару туралы болып отырғаны ниеті дұрыс адамға қалай түсініксіз болады? Біздің ата-бабаларымыздың көптеген ұрпақтарының тілі жойылып кетуге тиіс емес. Кім өз еркімен мылқау болғысы келеді екен? Біздің тіл саясатымыз заңда да, және шынайы өмірде де қазақ және орыс тілдерінің, сондай-ақ аз ұлттар тілдерінің дамуына жағдайды қамтамасыз етуі тиіс».

Әкімшілік басшылары мен жергілікті кеңестер төрағаларының республикалық кеңесінде сөйленген сөзден, 11-12 қараша 1992 жыл

Ақыр-аяғында депутаттардың көпшілігі мынадай конституциялық қағиданы ќабылдады: «Қазаќстан Республикасында қазақ тілі мемлекеттік тіл болып табылады. Орыс тілі ұлтаралық қатынастар тілі болып табылады. Мемлекет ұлтаралық тілдің және тағы да басқа тілдердің қолдану аясының сақталуына кепілдік береді, олардың еркін дамуына жағдай жасайды. Мемлекеттік тілді және ұлтаралық қатынастар тілін меңгермеді деген сылтаумен азаматтардың құқықтары мен еркіндіктеріне шектеу қоюға тыйым салынады». Тұтастай алғанда, орыс тілінің ұлтаралық қатынастар тілі ретіндегі мәртебесі, әлі де болса заң жүзінде толық айқындалмағанына қарамастан, осындай тұжырым Қазақстанның көпұлтты халқының өмірлік қажеттіктеріне жауап беретін еді. Кейінірек бұл мәселе 1995 жылғы Конституцияда басқаша шешілді.